„Obywatel Kane” to film legendarny, powszechnie uważany za jeden z najważniejszych i najbardziej przełomowych w historii kina, przez 50 lat (do 2012) utrzymujący się na pierwszym miejscu listy najważniejszych filmów w historii kina, ogłaszanej przez brytyjski „Sound & Sound”.

„Obywatel Kane” był niezwykłym debiutem filmowym młodego (26 lat) dziennikarza i reżysera Orsona Wellesa, którego zaproszono do współpracy z kinematografią po spektakularnym sukcesie słuchowiska o najeździe Marsjan, według książki H. G. Wellsa „Wojna światów”. Audycja ta, w formie radiowego reportażu, wywołała panikę wśród całych rzesz słuchaczy.

Film opowiada dramatyczną historię Charlesa F. Kane’a, przemysłowca i potentata prasowego, dynamicznego i władczego, realizującego pełne rozmachu pomysły i fantazje, a jednocześnie samotnego i pozostającego w sferze uczuć w świadomości przegranego. To znakomity, kontynuujący najlepsze tradycje amerykańskiej powieści, obraz ekspansywnej kariery i mechanizmów sterujących życiem społecznym. Jednocześnie utwór przypominający prozę Marcela Prousta, poszukujący w minionym czasie prawdy o ludzkim wnętrzu, przeżyciach, rozterkach i tęsknotach.

Welles, wraz z wytrawnym scenarzystą Hermanem J. Mankiewiczem (Oscar), odchodzi od tradycyjnej kompozycji linearnej, podającej wydarzenia w sposób chronologiczny w zobiektywizowanej formie. Film składa się z sześciu różnych relacji o zmarłym Kane’ie - pozornie obiektywnej quasi-kroniki, opowieści z pamiętnika oraz czterech wyznań osób bliskich bohaterowi. Opowiadania o Kane’ie są więc subiektywne, zróżnicowane w ocenach i nacechowane emocjami. Kompozycja staje się mozaikowa (Welles wprowadza nawet symboliczny motyw puzzli), a wiedza i prawda o człowieku niepełne i relatywne. Stąd film zaczyna się i kończy napisem na bramie posiadłości bohatera „Wstęp wzbroniony”, wskazując że nie da się wejść do końca w ludzką psychikę i należycie ją zinterpretować. Niemniej siłą utworu jest analityczne podejście do bohatera, ukazanie go z różnych punktów widzenia i stworzenie szansy widzowi na własne sądy i domniemania. Taka konstrukcja i filozofia zbliżały dzieło Wellesa do fundamentalnych doświadczeń dwudziestowiecznej prozy (Proust, Joyce, Faulkner).

Zasługą Wellesa i jego operatora Gregga Tolanda stał się przewrót w dziedzinie filmowej inscenizacji. Toland dzięki zastosowaniu szerokokątnych obiektywów, czułej taśmy i lamp łukowych uzyskał wyrazistą na 9-13 metrów głębię ostrości obrazu (vide: jego wyznania - „Film na Świecie”, r. 1986, nr 327-328). Pozwoliło to Wellesowi na zbudowanie inscenizacji głębinowej. opartej na trzech planach, jak na przykład w scenie odebrania małego Kane’a przez Thatchera: plan I - cierpiący ojciec, plan II - rozmowa matki i przybysza, plan III - Kane za oknem na saneczkach. Ten sposób prezentowania rzeczywistości filmowej zbliżał ją do realnego świata i ludzkiego postrzegania; wprowadzał wieloznaczność obrazu, oparty na ruchu aktora montaż wewnątrzujęciowy oraz wrażenie ciągłości czasoprzestrzennej. Doświadczenia Wellesa miały dla estetyki filmowej znaczenie rewolucyjne, stwarzały zupełnie nowy kanon inscenizacyjny, w późniejszym czasie uznawany za podstawowy.

W „Obywatelu Kane’ie” znalazło zastosowanie wyjątkowe bogactwo filmowych środków wyrazu artystycznego. Welles przypomniał i odnowił szereg zapomnianych lub zaistniałych prekursorsko sposobów narracji i ekspresji, ale też zastosował i z wielką dynamiką rozwinął własne poszukiwania nowatorskie. Tym samym dokonał swoistego podsumowania pierwszego półwiecza historii filmu i opierając się o tę bazę otworzył przed kinem zupełnie nowe, dotychczas nieznane horyzonty.

Orson Welles (1915-1985) - był osobowością prawdziwie renesansową; w każdej uprawianej dziedzinie - reżyser teatralny, radiowy i filmowy, scenarzysta i aktor - niezwykle twórczy, odkrywczy i dynamiczny. Za dzieła największe i przełomowe w historii filmu uważa się „Obywatela Kane’a” (1941) i „Wspaniałość Ambersonów” (1942). Później nadal eksperymentuje i poszukuje nowych środków ekspresji. Oryginalny interpretator dzieł Szekspira na scenie i na ekranie (filmy: „Makbet”, 1948, „Otello”, 1952 i „Falstaff”, 1965). Autor intrygujących twórczą inwencją filmów: „Intruz” (1946), „Dama z Szanghaju” (1947), „Dotyk zła” (1958), „Proces” (1962, według F. Kafki). Niezwykle wyrazisty aktor, mający w dorobku ponad 120 ról, występujący we wszystkich swoich filmach, poza „Wspaniałością Ambersonów”.


Zygmunt Machwitz

Lektury:
J. Skwara: Orson Welles, Warszawa 1967
„Film na Świecie” - Orson Welles, r. 1986, nr 327-328, s. 6-53;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, s. 339-342;
A. Helman: Film faktów i film fikcji, s. 62-67;
„Kwartalnik Filmowy”, 1995/1996, nr 12-13, s. 62-74;
Historia kina. Wybrane lata, pod redakcją A. Kołodyńskiego i K. J. Zarębskiego, s. 119-122.