Zaproszony przez DKF Kwant na seminarium poświęcone jego kinu, Michelangelo Antonioni przyjechał do Warszawy w kwietniu 1975 roku, przywożąc w walizce kopię swego najnowszego filmu. Był to „Zawód: reporter”, a jego warszawski pokaz – na zakończenie przeglądu niemal wszystkich filmów mistrza - okazał się światową prapremierą. Co zaskoczyło widzów?

W filmie wystąpiły dwie najgorętsze gwiazdy tamtego czasu: Jack Nicholson, świeżo po sukcesie „Chinatown” i na pół roku przed „Lotem nad kukułczym gniazdem”, i Maria Schneider, znana ze skandalizującego „Ostatniego tanga w Paryżu”. Jednak ich pojawienie się na ekranie nie elektryzowało, bo też nie to było celem Antonioniego. „Zawód: reporter” był opowiadany podobnie jak inne jego filmy: długie panoramy, rzadko cedzone słowa i mnóstwo czasu do refleksji. Szczególną uwagę zwracało zwłaszcza ujęcie przedostatnie, trwające siedem minut – długa panorama z hotelowego okna na zakurzony miejski plac w małej dziurze, gdzie bohater filmu spotkał swoje przeznaczenie. Aby je nakręcić, Antonioni specjalnie aranżował przestrzeń, nie tylko kręcąc scenę w innym miejscu niż by na to wskazywała akcja filmu, ale też stawiając specjalną dekorację, w której umieścił kamerę.
 
Filmy Antonioniego nigdy nie były pełne ludzi – nawet wtedy, gdy rozgrywały się, jak „Powiększenie”, w kipiącym życiem Londynie. Teraz też ekran emanował pustką, która sprzyjać miała refleksji. Opowiedziana historia – wówczas, w latach 70., niezwykła, dziś, w czasach ukrytych kamer i powszechności tzw. dziennikarstwa śledczego jakby nieco opatrzona, wymaga wszak pewnego skupienia.

Oto wioska w Afryce Północnej, a w niej hotel, gdzie mieszka dziennikarz przysłany tu, aby zrobić relację na temat jednego z wielu lokalnych konfliktów. Ktoś obiecuje mu wywiad z dowódcą miejscowej partyzantki, ale zamiast rozmowy czeka go wyprawa na środek pustyni. David Locke wraca rozgoryczony do hotelu. W sąsiednim pokoju znajduje ciało przygodnego znajomego. Pod wpływem impulsu zamienia jego bagaż i paszport na swoje rzeczy i dokumenty, a opuszczając hotel powiadamia obsługę, że David Locke nie żyje. Posługując się notatkami z kalendarza jako Robertson wyrusza na spotkanie nieznanego.

Kiedy rodzina i współpracownicy Locke’a próbują odszukać pozostawione przez niego materiały, Robertson podróżuje po Europie. Szybko przekonuje się, że człowiek, którego tożsamość przyjął, był handlarzem bronią. W jego imieniu spotyka kontrahentów, kontynuuje niebezpieczne interesy. Spotyka też dziewczynę, która pomaga mu w czymś, co wygląda jak ucieczka. A może już jest ucieczką: przed żoną, przed policją, którą poprosiła o pomoc w szukaniu męża, przed oszukanymi kontrahentami, w końcu – przed samym sobą? Pora zatrzymać na chwilę, pomyśleć… Locke/Robertson bierze pokój w małym hoteliku z widokiem z okna na zakurzony miejski plac.

O czym opowiada „Zawód: reporter”? Jeśli spojrzeć przez pryzmat tytułu oryginalnego – europejskiego – można odczytać film jako opowieść o dziennikarzu, który porzuca swoją tożsamość, by iść tropem intrygującego newsa. Problem leży w tym, że Locke podejmuje decyzję zmiany tożsamości zbyt pochopnie, porzucając cele własne i przyjmując niedookreślone cele cudze w istocie pozostaje człowiekiem, który zatracił swój cel w życiu i niejako sam skazuje się na niebyt. Ale jest też tytuł amerykański – „The Passenger” [Pasażer/ka]. Być może odnosi się on do postaci, granej przez Marię Schneider, której imię nie pada nigdy, a w napisach oznaczona jest jako Dziewczyna. Wiemy, że jest studentką architektury, która nagle decyduje się pomóc nieznajomemu, a potem towarzyszy mu przez jakiś czas w drodze do… Właśnie, dokąd? Do celu? Na spotkanie z przeznaczeniem? W poszukiwaniu utraconej tożsamości? Dziewczyna pojawia się nagle i równie nagle znika. A więc to nie ona jest tytułową pasażerką. Być może ten tytuł odnosi się do samego Locke’a: to przecież on staje się pasażerem cudzego życia, więcej – pasażerem na gapę, który będzie musiał ponieść konsekwencje swego nieprzemyślanego kroku.

Michelangelo Antonioni (1912-2007) – reżyser i scenarzysta, którego twórczość odegrała zasadniczą rolę w przemianach kina lat sześćdziesiątych. Debiutował w filmie fabularnym „Kroniką pewnej miłości” (1950). Światową sławę pozyskała w latach 1960-1962 jego trylogia: „Przygoda”, „Noc”, „Zaćmienie”. Późniejsze najbardziej wybitne filmy to: „Czerwona pustynia” (1964), „Powiększenie” (1966) i „Zawód: reporter” (1975).

Jack Nicholson (1937) – amerykański aktor światowego formatu. Debiutował w 1958 roku u Rogera Cormana i przez 10 lat pozostawał w kręgu jego produkcji (np. „Kruk”, 1963). Znany z ról kontestatorskich z lat 1969-1970 w „nowym kinie” – „Swobodny jeździec” i „Pięć łatwych utworów”. Później ceniony jako artysta wszechstronny, występuje w szeregu zróżnicowanych kreacji, między innymi w filmach: „Chinatown” (1974), „Lot nad kukułczym gniazdem” (1975, Oscar), „Zawód: reporter” (1975), „Czułe słówka” (1983, Oscar), „Lśnienie” (1980), „Batman” (1989), „Lepiej być nie może” (1997, Oscar), „Infiltracja” (2006).

Konrad J. Zarębski