Rainer Werner Fassbinder uprawiał sztukę głęboko niepokojącą moralnie i stale wzbudzającą rozliczne kontrowersje. W swych zuchwałych i bezkompromisowych filmach demaskował pozbawione zasad etycznych postawy społeczne, ujawniał skrywane obszary degradacji człowieka, ostro atakował niemieckie mieszczaństwo. W jego bardzo bogatym dorobku – sięgającym 40 filmów realizowanych w pośpiechu i twórczej gorączce – „Małżeństwo Marii Braun” uznane zostało za pozycję szczególnie znaczącą, zdobyło dużą przychylność krytyki oraz niemałe powodzenie u publiczności, zarówno w Niemczech, jak i na świecie. Tym utworem reżyser rozpoczął serię filmów rozrachunkowych, w których starał się zawrzeć rozliczenie z nazizmem, powojennym czasem kryzysu i nędzy oraz okresem adenauerowskiego „cudu gospodarczego”; przedstawiając własną wizję niedawnej historii Niemiec i Niemców.

Młodziutka Maria z drobnomieszczańskiej rodziny pod koniec wojny bierze ślub z Hermanem Braunem, aby po połowie dnia i jednej nocy pożegnać męża – żołnierza wyjeżdżającego na front wschodni. Kończy się wojna. Wkrótce dowiaduje się o jego śmierci. Pozostaje wraz z matką i siostrą bez środków do życia i decyduje się zostać dziewczyną do towarzystwa w lokalu dla żołnierzy amerykańskich. Niespodziewanie wraca jednak z niewoli mąż i zastaje ją z czarnoskórym kochankiem, który ginie w trakcie bójki. Herman bierze winę na siebie i zostaje skazany na długie lata więzienia. Zaczyna się okres odbudowy kraju, a następnie ekonomicznej prosperity. Maria, zachowując pamięć swej romantycznej miłości, rozpoczyna życie niezwykle energicznej, lecz cynicznej i bezwzględnej bizneswoman...

Fassbinder tworzył kino realistyczne, oparte na autorskiej szczerości i obserwacji, obnażające rzeczywistość i nie stroniące od drastyczności. Jego sednem był wizerunek zagrożonych w życiu społecznym wartości humanistycznych i w ślad za tym silnie podkreślane akcenty moralne. Dla uwypuklenia podnoszonych spraw decydował się na ujmowanie świata przedstawionego w sposób modelowy prowadzący do ich wyrazistości ale też do licznych uproszczeń i przejaskrawień. Z tych samych powodów wpisywał opowiadane historie w dobrze znane z popularnego kina gatunków schematy fabularne.

Tak też jest z „Małżeństwem...”. Film ujmuje prawdą obrazu i otwartością relacji, porusza dramatycznym losem bohaterki i zatrważa jej wewnętrznym spustoszeniem. Ponadto artysta wpisuje swój utwór w dobrze wszystkim znane konwencje melodramatu. Na plan pierwszy wysuwa się wątek wielkiej miłości i wierności, mocno zamącony faktami zdrady i tragizmem niespodziewanych wydarzeń. Jednak wbrew gatunkowej tradycji a zgodnie z fassbinderowską moralistyką, Maria pod wpływem zmaterializowanych i spragmatyzowanych czasów zmienia się zupełnie; sama niszczy swe życie emocjonalne, choć w sposób dla siebie niezauważalny i z poczuciem sukcesu nieuchronnie zmierza ku uczuciowej klęsce. Gdy po latach małżeństwo Braunów spotyka się w pięknym domu Marii – nie ma już sobie nic do powiedzenia.

Postać bohaterki ma wyraźnie cechy daleko idącego uogólnienia, reprezentuje typowy los zwykłego Niemca w burzliwym etapie historycznych przemian od wojny po czas gospodarczej stabilizacji. Tym samym, przy bardzo rozbudowanym kontekście dziejowym i społecznym tle, film staje się dziełem, mającym ambicje syntezy historycznej ważnego dziesięciolecia 1944-1954. Najmniej jest w nim z wojny – tylko tragikomiczna scena ślubu Marii w czasie bombardowania. Prawdziwie przejmujący jest obraz tuż powojennego czasu nędzy, upokorzeń i ludzkiego upodlenia (Maria po raz pierwszy oddaje się obcemu mężczyźnie za tabliczkę czekolady). W przedstawieniu okresu „cudu gospodarczego” narastają akcenty satyryczne, a nawet sarkastyczne. Ten czas dynamicznych, lecz zmierzających do konsumpcjonizmu przemian Fassbinder postrzega poprzez postępującą wewnętrzną degrengoladę człowieka, w perspektywie egzystencjalnej i moralnej katastrofy.

Wielką wartością filmu jest znakomita kreacja Hanny Schygully w roli Marii. Ta najznakomitsza aktorka Fassbindera i właściwie jego muza tworzy postać złożoną, sugestywnie oddając piękno jej wzlotów i piekło upadków. Schygulla – tu i w innych filmach miała w sobie coś z prawdziwej gwiazdy, choć występowała na firmamencie kina awangardowego. Porównywano ją nawet z Marleną Dietrich. Jak tamta – największa z największych – łączyła w swych bohaterkach liryzm i seks, prostotę i wzniosłość.

I jeszcze jedna sprawa – właściwie już postscriptum – trzeba koniecznie zwrócić uwagę na warstwę dźwiękową filmu. W tle akcji często słyszy się radio – są to komunikaty, przemówienia, relacje. Korespondują one z wydarzeniami osobistymi i nastrojami bohaterów. W tym najważniejsze jest euforyczne sprawozdanie z meczu Niemcy-Węgry w 1954 roku – w ostatniej sekwencji filmu – który był pierwszym piłkarskim triumfem drużyny RFN. W zderzeniu z sytuacją na ekranie stanowi ono znakomitą puentę całego utworu.

Rainer Werner Fassbinder (1945-1982) – niemiecki reżyser, scenarzysta i producent. Debiutował w 1969 roku, w ciągu 13 lat zrealizował ponad 40 projektów filmowych. Międzynarodową sławę zdobył „Handlarzem czterech pór roku” (1971). Potem szczególną uwagę zwróciły filmy: „Strach zżerać duszę” (1974, nagroda FIPRESCI w Cannes), „Opowieść o Effi Briest” (1974) i „Chińska ruletka” (1976). „Małżeństwem Marii Braun” (1978) rozpoczął cykl utworów rozliczeniowych dotyczących niedawnej historii, do którego zwykle zalicza się następujące pozycje: „Lili Marleen” (1981), „Lola” (1981), „Tęsknota Veroniki Voss” (1982, Złoty Niedźwiedź w Berlinie). Był autorem znakomitego serialu według powieści A. Döblina „Berlin Alexanderplatz” (1980). Jego ostatnim filmem był „Querelle” (1982), silnie akcentujący osobiste zainteresowania homoseksualne. Zmarł wskutek przepracowania i przedawkowania narkotyków.
 
Hanna Schygulla (1943) - niemiecka aktorka. Debiutowała w 1968 roku. Związana z R. W. Fassbinderem od 1969 roku., zagrała w jego nieomal  20 filmach. Szczególnie wysoko ceniona za role w filmach: „Gorzkie łzy Petry von Kant” (1972), „Opowieść o Effi Briest” (1974) oraz „Małżeństwo Marii Braun” (1978, Srebrny Niedźwiedź w Berlinie),. Grała też w filmach innych twórców „nowego kina” niemieckiego i poza granicami RFN. Wystąpiła w „Miłości w Niemczech” (1983) A. Wajdy i „Tragarzu puchu” (1992)  J. Kijowskiego.

Zygmunt Machwitz

Lektury:
Filmorób czyli kino nieustające Rainera Wernera Fassbindera, pod redakcją A. Gwoździa, Kraków 2005, zwłaszcza s. 111-114, 139-144;
K. Stanisławski: Nowe kino niemieckie, Sopot 1998, zwłaszcza s. 127-134;
Rainer Werner Fassbinder, wydawcy: P. C. Seel, B. Zmudziński, Kraków 1993;
„Film na Świecie” – Rainer Werner Fassbinder – r. 1983, nr 1 (289);
R. Syska: Rainer Werner Fassbinder, (w:) Autorzy kina europejskiego, Kraków 2003, s. 59-78.