Program / Rok 3 / Semestr 5
Nowa fala w Czechosłowacji I
Największe osiągnięcie socjalizmu z ludzką twarzą: narodziny kina o niespotykanym w tamtym czasie i w tej części Europy zakresie wolności i empatii dla zwykłego człowieka.

Miłość blondynki (1965)
Lásky jedné plavovlásky, Czechosłowacja, 77 min
reżyseria: Miloš Forman
obsada: Hana Brejchová, Vladimir Pucholt, Milada Ježková, Josef Šebánek
Sztandarowe dzieło czeskiej Nowej Fali - wysokiej klasy eksperyment, gdzie fabuła miesza się z dokumentem w taki sposób, że trudno wskazać gatunkowe granice.

„Miłość blondynki” i „Pociągi pod specjalnym nadzorem” były najbardziej eksponowanymi i oglądanymi w świecie filmami czechosłowackiego „nowego kina” lat sześćdziesiątych. Warto wspomnieć, że dzieło Formana grano w Paryżu przez 25 tygodni, w Nowym Jorku aż przez 27 tygodni, a w Hollywood przez 17 tygodni – i to w samym centrum, na Sunset Boulevard.

Bohaterką utworu jest Andula (Hana Brejchová), osiemnastolatka zatrudniona w kombinacie przemysłowym i mieszkająca w hotelu robotniczym. Wraz z koleżankami marzy ona o prawdziwym uczuciu i normalnym życiu. Tymczasem w zakładach pracuje rzesza młodych kobiet, a w niedużym mieście brakuje chłopaków. Zaradni działacze starają się więc o ściągnięcie do miejscowości oddziału wojska, ale dowództwo przysyła... rezerwistów. Na wieczorku zapoznawczym niemłodzi już i niezdarni wojacy nie wzbudzają zachwytu dziewcząt. Jednak Andula poznaje młodego muzyka z Pragi – Mildę (Vladimir Pucholt) i spędza z nim noc. Potem zakochana dziewczyna przyjeżdża w odwiedziny do chłopaka, co spotyka się z wielkim zdumieniem jego bardzo mieszczańskich rodziców...

Miloš Forman pisał, iż impulsem do powstania filmu było spotkanie w środku nocy błąkającej się po ulicach Pragi dziewczyny z walizką, przybyłej z miasteczka włókniarek do ukochanego – „inżyniera”, który podał fałszywy adres. W konsekwencji powstał scenariusz składający się z luźnych, sugerujących autentyzm, epizodów. Film realizowano głównie w Zbruču, specyficznym „mieście kobiet” pracujących w wielkiej fabryce obuwniczej.

W „Miłości blondynki”, podobnie jak w swym debiucie – „Czarnym Piotrusiu” – zajął się Forman zwykłą młodzieżą ledwie wstępującą w swe dorosłe życie. Opowieść o wrażliwej i romantycznej Anduli jest historią uczuciowych tęsknot i pierwszych miłosnych porywów, nadziei i rozczarowań, jednocześnie dramatem pozbawionej perspektyw samotności skłaniającej do życia złudnymi mitami.
W konstrukcji filmu dominują trzy rozbudowane epizody. Pierwszy poświęcony jest zalotom żołnierzy do zaprzyjaźnionych ze sobą dziewcząt na wieczorku tanecznym. Znakomicie są w nim scharakteryzowane oba środowiska, a pełna bystrej obserwacji nawiązująca do burleski fabuła aż skrzy się humorem, choć mocno przyprawionym smutkiem. Drugi epizod pokazuje noc miłosną Anduli i Mildy, z dobrym połączeniem nieśmiałej erotyki dwojga młodych z komizmem sytuacyjnym. Wreszcie trzeci z epizodów, skupiony na praskiej „wizycie” bohaterki w domu chłopaka, ze świetnymi miniaturami portretowymi, stanowi w istocie tyleż dobroduszną, co chwilami drapieżną konfrontację mentalności i postaw obu pokoleń.

Formanowskie refleksje – spolegliwe, a nawet przyjazne w stosunku do postaci – na poziomie społecznym są w gruncie rzeczy gorzkie. Pokolenie Piotrusia i Anduli – nastolatków z lat sześćdziesiątych – dojrzewa z trudem, z poczuciem jałowości egzystencji i braku życiowych szans. Otacza je rzeczywistość przygnębiająca szarością i monotonią. Pogubieni w życiu młodzi – naiwni i szczerzy – nie znajdują też oparcia w generacji swych rodziców, w której dominuje konserwatyzm postaw i poglądów. W tym niełatwym do życia świecie zasadniczą wartością pozostaje tylko sama ich młodość, zawsze zawierająca w swej istocie jakieś nadzieje.

Forman jest prawdziwym mistrzem obserwacji człowieka i całych środowisk. „Miłość blondynki” aż tchnie autentyzmem postaci, mentalności i obyczaju. Właściwie można tu mówić o paradokumentalizmie. Służą temu – epizodyczna narracja, rzeczywista sceneria i nieomal reporterskie zdjęcia Miroslava Ondřička. Jednak nade wszystko prawda wydobyta jest z postaci. Grają głównie aktorzy niezawodowi, z którymi reżyser pracował indywidualnie, długo i pieczołowicie przygotowując każdy występ. Wśród nich główną rolę świetnie gra młodziutka Hana Brejchová, siostra znanej aktorki Jany, prywatnie zresztą żony reżysera. Wśród plejady „naturszczyków” jest tylko dwóch aktorów zawodowych – Vladimir Pucholt (muzyk) i Vladimir Menšik (żołnierz).

Artysta sądził wówczas, iż współobecność na planie aktorów niezawodowych i zawodowych wzmacnia w jednych i drugich autentyzm zachowań i wewnętrzną dyscyplinę. Rezultaty istotnie okazały się rewelacyjne.

Wielką zaletą filmu jest specyficzne formanowskie z lekka ironizujące poczucie humoru, wyrastające na gruncie znakomitej literackiej i filmowej czeskiej tradycji, oparte na doświadczeniu bacznego obserwatora rzeczywistości, zarazem zdystansowanego i przyjaznego.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na obecność w filmie delikatnie i bardzo naturalnie zarysowanej erotyki. Narracja koncentruje się na poszukiwaniu uczuć i erotyzm jest w niej istotnym i integralnym elementem obrazu psychiki bohaterów, atmosfery i obyczajowości.

„Miłość blondynki” była w latach sześćdziesiątych prawdziwym triumfem kina społeczno-obyczajowego, opartego na wnikliwym przypatrywaniu się jednostce i otaczającemu ją światu.

Miloš Forman (1932-2018) – wybitny reżyser kina czeskiego i amerykańskiego. Studiował w sławnej praskiej szkole filmowej FAMU. W filmie fabularnym debiutował „Czarnym Piotrusiem” (Grand Prix w Locarno, 1963). Następnie zrealizował „Miłość blondynki” i „Pali się, moja panno” (1968). Swymi utworami wniósł duży wkład w rozwój nowego kina w Czechosłowacji. Od 1968 r. przebywa w Stanach Zjednoczonych. Pierwszym amerykańskim filmem był „Odlot” (1971). Później zrealizował między innymi następujące pozycje: „Lot nad kukułczym gniazdem” (1975 – 5 Oscarów), „Hair”(1979), „Amadeusz” (1984, 8 Oscarów), „Skandalista Larry Flynt” (1996, Złoty Niedźwiedź w Berlinie), „Człowiek z księżyca” (1999, Srebrny Niedźwiedź) i „Duchy Goi” (2006).

Miroslav Ondřiček
(1934-2015) – czeski operator o pozycji międzynarodowej. Przez lata związany z Formanem. Autor zdjęć do wszystkich trzech jego czeskich filmów oraz między innymi do „Odlotu”, „Hair”, „Amadeusza”. Współpracował z Lindsayem Andersonem, realizując zdjęcia do „Jeżeli…” (1970) i „Szczęśliwego człowieka” (1973). Również był autorem zdjęć do „Zaklętych rewirów” (1975) Janusza Majewskiego.

Zygmunt Machwitz


Lektury:

A. Garbicz: „Kino, wehikuł magiczny”, tom III, Kraków 1996, s. 397 – 398;
J. Skwara: „Nowy film czechosłowacki”, Warszawa 1968, s. 64 – 66;
M. Forman, J. Novák: „Moje dwa światy. Miloš Forman. Wspomnienia”, Katowice 1996, s. 133 – 140;
„Filmy pod specjalnym nadzorem. Kino czeskie i słowackie lat 60.”, pod redakcją K.J. Zarębskiego, J. Słodowskiego, Warszawa 2004, (publikacja opracowana z okazji festiwalu DKF „Kwant”);
„Film na świecie”, 2003, nr 404, czechosłowacki numer monograficzny, zwłaszcza s. 140 – 148;
„Biuletyn Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych”, 1966, nr 5 (93), blok materiałów o „Miłości blondynki”, s. 87 – 98, 138 – 152.




Pociągi pod specjalnym nadzorem (1966)
Ostře sledowané vlaky, Czechosłowacja, 92 min
reżyseria: Jiři Menzel
obsada: Václav Neckář, Josef Somr, Jitka Bendová, Vladimir Valenta
Wielkie kino zwyczajnych bohaterów i małych ludzkich spraw, przenikliwej obserwacji i życiowej prawdy - niezwykłe spotkanie dwóch oryginalnych twórców o wspólnym poczuciu humoru i szacunku dla ludzi wokół nich.


„Pociągi pod specjalnym nadzorem” były efektem świetnego mariażu czeskiej literatury i czeskiego kina. Film oparty został na opowiadaniu Bohumila Hrabala, wybitnego pisarza łączącego wnikliwą obserwację rzeczywistości z liryzmem i refleksyjnością, będącego zarazem znakomitym kontynuatorem prześmiewczej haszkowskiej tradycji we współczesnej prozie. Jiři Menzel – wielokrotnie powracający do Hrabalowych utworów – stał się wówczas jedną z pierwszych postaci czeskiej Nowej Fali. Utwór Hrabala i Menzla zyskał w świecie duży rozgłos, został nagrodzony Grand Prix na festiwalu w Mannheim, a następnie Oscarem.

Akcja filmu rozgrywa się na dalekiej zagubionej wśród lasów stacyjce Kostomlaty w końcowej fazie hitlerowskiej okupacji, gdzie czas się zatrzymał, panuje wszechobecny marazm i beznadziejna nuda. Wojnę przypominają tu głównie przejeżdżające od czasu do czasu niemieckie pociągi z wojskiem i amunicją. Bohater – Miloš Hrma (Václav Neckář) – osiemnastoletni kolejowy praktykant – mocno przeżywa okres swego wchodzenia w dorosłość, a głównie rozterki związane z upragnioną inicjacją seksualną. Jednak, gdy po różnych utrapieniach potwierdzi się wreszcie jego męskość, wówczas przyjdzie też czas na większą próbę dojrzałości i Miloš zdecyduje się na bohaterski patriotyczny czyn.

Film Menzla – podobnie jak dwa pierwsze utwory Formana – stanowi znakomite studium dorastania młodego człowieka, utrzymane głównie w tonacji komediowej, często groteskowej, choć nie brak w nim też obrazów rzeczywistych cierpień i zagrożeń. W końcówce dzieła następuje gwałtowna zmiana tonu wnosząca motywy wyrastającego ponad gnuśną rzeczywistość heroizmu oraz autentycznej tragedii. Zmiana ta nie kłóci się z poczuciem realizmu, lecz uszlachetnia opowieść przydając jej pewnej metafizyczności. Oto niespodzianie zamyka się los bohatera – bliskiego już nam człowieka – jak zwykle los jedyny i niepowtarzalny.

Pasją Hrabala i Menzla jest żywioł życia, obyczajowość w najróżniejszych jej przejawach. Z niezwykłą przenikliwością i wyrazistością budują szereg portretów czeskich poczciwych prowincjuszy, żyjących swoimi codziennymi sprawami z dala od wielkiej historii.

Swój film wręcz obsesyjnie przepajają erotyką, częstokroć bardzo urokliwą. Seksualność – jawna lub ukryta – staje się podstawowym terenem ludzkich pragnień i działań. Atmosferę przenika pikanteria, a komizm nie stroni od frywolności i czasem rubaszności.

Jednak nie jest to utwór z dominacją naturalizmu. W obrazie rzeczywistości często odwołuje się do humoru absurdalnego, a nawet surrealizmu. Realistycznej obserwacji towarzyszy też poetyckie i kontemplacyjne ujmowanie świata. Pięknym przykładem tego ostatniego może być nie tylko subtelny wątek nieśmiałej miłości Miloša i ślicznej konduktorki Mášy, lecz nawet słynna groteskowa scena pokrywania przez Hubičkę gołej pupy telegrafistki służbowymi pieczątkami. Przykłady te można by długo mnożyć, gdyż jest to film ukazujący rzeczywistość poprzez szereg urzekających miniatur.

Warto jeszcze zauważyć, że w jednej z nich wystąpił sam Jiři Menzel w roli lekarza doradzającego Milošowi w sprawie jego seksualnych kłopotów.

„Pociągi pod specjalnym nadzorem” to wielkie kino zwyczajnych bohaterów i małych ludzkich spraw, przenikliwej obserwacji i życiowej prawdy; kino, które dla wielu stało się symbolem wspaniałych lat sześćdziesiątych. Wspomnijmy choćby tylko, że retrospektywny festiwal czechosłowackiej Nowej Fali Dyskusyjnego Klubu Filmowego „Kwant” w 2004 r. nosił nazwę „Filmy pod specjalnym nadzorem”.
        
Jiři Menzel (1938-2020) – czeski reżyser o międzynarodowej sławie. W 1964 r. uczestniczył w realizacji zbiorowego projektu filmowego według opowiadań Bohumila Hrabala „Perły na dnie”. W dwa lata później debiutował „Pociągami pod specjalnym nadzorem” (Oscar). W jego drodze twórczej szczególną rolę odegrały kolejne znakomite adaptacje tekstów Hrabala – „Skowronki na uwięzi” (1969/1990, Złoty Niedźwiedź w Berlinie), „Postrzyżyny” (1981), „Święto przebiśniegu” (1984) i „Obsługiwałem angielskiego króla” (2006). Spośród innych jego filmów dużą popularność zyskały: „Kapryśne lato” (1968, Grand Prix w Karlowych Warach) i „Wsi moja, sielska anielska” (1985). J. Menzel również często występuje jako aktor.

Zygmunt Machwitz

Lektury:
A. Garbicz: „Kino, wehikuł magiczny”, tom III, Kraków 1996, s. 453 – 455;
J. Skwara: „Nowy film czechosłowacki”, Warszawa 1968, s. 66 – 68;
Filmy pod specjalnym nadzorem. Kino czeskie i słowackie lat 60.”, pod redakcją K.J. Zarębskiego, J. Słodowskiego, Warszawa 2004 (publikacja opracowana z okazji festiwalu DKF „Kwant”);
A. Werner: Dekada filmu, Warszawa 1997, s. 127 – 132;
Filmowy Serwis Prasowy, 1967, nr 5 (141), s. 36 – 39.


Rok 1
/  Semestr 1
Rok 1
/  Semestr 2
Rok 2
/  Semestr 3
Rok 2
/  Semestr 4
Rok 3 / Semestr 5
Rok 3
/  Semestr 6
Rok 4
/  Semestr 7
Rok 4
/  Semestr 8