Elia Kazan należał do najwybitniejszych postaci filmu amerykańskiego w okresie pierwszego ćwierćwiecza po II wojnie światowej. Uprawiał, daleko wykraczające poza hollywoodzkie standardy, kino psychologiczne i społeczne. Uparcie opisywał swój kraj. Sięgał po tematykę trudną i kontrowersyjną, przedstawiając ją w sposób ostry i oskarżycielski, a nawet drapieżny. Wśród jego filmów były dzieła, które dosłownie wstrząsnęły Ameryką.

W latach 1963-1969 zrealizował Kazan dwa filmy według własnych powieści, w których występują – wraz z fabularną fikcją – wątki autobiograficzne, rzutowane na szeroko nakreślone tło społeczne. „Ameryka, Ameryka” była epicką opowieścią, nawiązującą do dziejów własnych greckich przodków, decydujących się na emigrację z Europy do Nowego Świata. Genezę „Układu” zaś tak eksplikował sam twórca: „Zdarzały się chwile wielkiego bólu w mym życiu, kiedy gwałtownie zmieniałem sposób bycia, przeżywałem wielkie napięcia (...). W podobnym nastroju pisałem ‘Układ’. Ponosiłem wówczas porażki, przeżywałem dramaty i wtedy to powstała ta książka (...), pełna bólu, bardzo szczera i bardzo prawdziwa (...)”.

Eddie Anderson w drodze do biura uderza swym samochodem w ciężarówkę. Pragnął śmierci, lecz jednak ocalał. Choć zamożny, z ustabilizowanym życiem rodzinnym i na dobrej posadzie – w rzeczywistości przeżywał głęboki wewnętrzny kryzys. Teraz, w czasie długiej rekonwalescencji, próbuje odtworzyć przeszłość i określić swą sytuację, ale otoczony niechcianą troskliwością, zmuszony jest też trwać dalej w dotychczasowym systemie uwikłań....

„Został tu żywo ukazany cały intymny dramat mężczyzny: jego ciało i dusza, tajemne obsesje zostały obnażone z całkowitym bezwstydem (...)” – pisano w „Cinéma 70”. Film – odznaczający się kunsztownością złożonej narracji – skupiony jest na autoanalizie bohatera, bezwzględnej ocenie własnego postępowania i relacji z innymi osobami. Stanowi namiętny protest przeciw egzystencji pełnej kompromisów, niespełnienia i rezygnacji z autentyzmu.

Tak więc imperatywem w dziele Kazana dla myślącego i wrażliwego inteligenta, staje się uświadomienie i ocalenie własnej tożsamości. Twórca oskarża bowiem społeczeństwo amerykańskie o zagubienie istotnej hierarchii wartości, o dominację konsumpcjonizmu, zatratę indywidualności w systemie preferującym postawy materialistyczne i konformistyczne. W wypowiedziach podkreśla swe dążenia do zawarcia w filmie istotnych uogólnień: „’Układ’ jest alegorią dzisiejszej Ameryki, która – jak bohater – przeżywa silny kryzys”.

Kazanowska wizja jednostki i społeczeństwa jest przepojona gniewem. Szansę na odrodzenie w wymiarze indywidualnym i pokoleniowym (bowiem bohater staje się symbolem generacji), na narodziny nowego wolnego od zewnętrznej presji człowieka, widzi w kontestacji, a nawet w buncie przeciwko aktualnej rzeczywistości i jej układom. Znakiem tej możliwości staje się – na końcu utworu przywołujący mit Feniksa – oczyszczający ogień.

Krytyka uznała film za kontrowersyjny. Podkreślano, że nie doścignął poziomu bestselerowego literackiego pierwowzoru. Nie brakowało też wypowiedzi entuzjastycznych, jak ta z francuskiego „L’Express”: „’Układ’ – zarazem klasyczny, romantyczny i barokowy – urzeka swą formą, przeraża tym co mówi”. Z perspektywy czasu tak ocenia go Adam Garbicz: „Należy do lepszych osiągnięć końca dekady (...) dla swego bogactwa spostrzeżeń o niepokojach wieku średniego, w tym jako zwieńczenie śródziemnomorskiego motywu dualizmu miłości i nienawiści, przyciągania i odpychania, lęku i pragnienia (...)”.

Bardzo dobre jest w filmie aktorstwo, jak zwykle u Kazana; był wszakże współtwórcą słynnego Actors Studio. Kirk Douglas, jako Eddie Anderson, swą identyfikacją z postacią nadaje całemu dramatowi dużej wiarygodności. Prawdziwe są towarzyszące bohaterowi postacie kobiet – żony i kochanki – w kreacjach Deborah Kerr (Witaj smutku, Quo vadis) i  Faye Dunaway (Bonnie i Clyde, Chinatown).

Elia Kazan (1909-2003) - reżyser, producent, scenarzysta i aktor, jeden z najbardziej wpływowych twórców w historii amerykańskiego teatru i kina. Urodzony w Stambule w rodzinie greckiej, do Ameryki przybył w wieku 4 lat. Od 1932 roku, po studiach aktorskich w Yale, zajmował się profesjonalnie aktorstwem, zakładając zespół Group Theather, który przeszedł do historii jako najbardziej radykalna – społecznie i artystycznie – grupa teatralna na Broadwayu. Rezultatem jej aktywności – i wyznawanych zasad – było założenie w 1947 roku słynnego Actors Studio w Nowym Jorku. Kazan wprowadził na scenę i ekran nowe pokolenie aktorów, któremu przewodzili Marlon Brando i James Dean. Czołowy twórca światowego kina XX wieku, w latach 50. nakręcił co najmniej trzy filmy, które stały się wzorcem dla setek naśladowców – „Tramwaj zwany Pożądaniem” (1951), „Na nabrzeżach” (1954), „Na wschód od Edenu” (1955): dwa pierwsze z Marlonem Brando, trzeci z Jamesem Deanem. Dwukrotnie dostał Oscara za reżyserię („Dżentelmeńska umowa”, 1947, „Na nabrzeżach”), trzykrotnie – teatralną nagrodę Tony oraz cztery Złote Globy. Przenosił na ekran także własne powieści – jak autobiograficzna „Ameryka, Ameryka” (1963) czy „Układ” (1969).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
A. Garbicz: Kino, wehikuł magiczny, tom IV, Kraków 2000, s. 198-200;
Filmowy Serwis Prasowy, r. 1973, nr 7 (287), s. 20-25.

Milos Forman w czeskim okresie swej twórczości zasłynął znakomitym zmysłem obserwacji oraz autentyzmem w portretowaniu człowieka i ukazywaniu zróżnicowanych środowisk. Podejmował problemy konfliktu pokoleń i młodych wchodzących w życie, zajmował się uwikłaniem jednostki w społeczne układy i dorastaniem do samoświadomości. W ten sposób artysta zbudował fundamenty swej wychodzącej od rzetelnego realizmu estetyki oraz wszedł w krąg tematyki, która – pomimo wielkiego zróżnicowania późniejszych dzieł – często powracała w różnych wariantach. Spośród jego amerykańskich filmów najbliższe tamtym doświadczeniom były dwa pierwsze – „Odlot” i „Lot nad kukułczym gniazdem”. Oba wyrastały z ducha kontestacji. Pierwszy dotyczył młodzieżowego sprzeciwu wobec dorosłych i odchodzenia z rodzinnych domów; drugi - obrony indywidualności i protestu wobec zinstytucjonalizowanego zniewolenia.

„Lot nad kukułczym gniazdem” jest adaptacją pełnej buntu powieści Kena Keseya z 1962 r., uważanej za klasyczną pozycję amerykańskiej kontrkultury. Opisywała ona świat w sposób zsubiektywizowany, ironiczny i wizyjny z punktu widzenia Indianina Bromdena, pensjonariusza zakładu dla umysłowo chorych. Forman uwypuklił wolnościowe idee literackiego pierwowzoru, ale zastosował narrację obiektywną i utrzymał inscenizację w konwencji zdecydowanie realistycznej.

Utwór został zrealizowany w prawdziwym szpitalu psychiatrycznym w Oregonie. Zdjęcia poprzedzono pobytem w nim aktorów, z myślą o obserwacji chorych stanowiących wzór dla zbudowania ról, jak również w celu przeprowadzenia wcześniejszych prób. W filmie przewidziano pewien udział personelu medycznego i pacjentów. Na przykład, na początku fabuły lekarzem rozmawiającym z bohaterem jest rzeczywisty dyrektor zakładu Dean R. Brooks, a na korytarzu znajdują się autentyczni chorzy.

Bohaterem filmu obwinionym o kilka przestępstw jest Randle Patrick McMurphy (Jack Nicholson), który udaje chorobę psychiczną i zostaje przetransportowany do odpowiedniej kliniki. Tam trafia na oddział niezwykle rygorystycznej siostry Ratched (Louise Fletcher), która ściśle trzyma się ustalonych reguł i kreuje, jej zdaniem, idealny dla chorych świat. Indywidualista McMurphy dostrzega w tych działaniach przede wszystkim uniformizację i tłumienie osobistej wolności. Rozpoczyna walkę z bezwzględną autokratyczną pielęgniarką. Rusza lawina wydarzeń...

„Lot nad kukułczym gniazdem” jest w sensie myślowym dziełem złożonym, stawiającym fundamentalne dla człowieka pytania. Metaforyka szpitala jest wieloznaczna – to zarazem miniatura społeczeństwa i tłumiąca indywidualność instytucja. Film zatem podnosi problem podporządkowania jednostki społecznym normom, granic osobistej swobody i zagrożenia własnej tożsamości przez dostosowywanie się do zbiorowości. Jednocześnie ukazuje aparat represji instytucjonalnej, skrytego totalitaryzmu zdolnego do niszczenia wszelkich przejawów niezależności. U Formana „nienormalność” równa się posiadaniu – wbrew „normalnej” standaryzacji – własnej tożsamości, wolność – konstytuującym swoje „ja” wewnętrznym nakazem, a bunt obroną podstaw człowieczeństwa.

Film, w realizacji bardzo trudny i ryzykowny ze względu na umiejscowienie go w szpitalu psychiatrycznym, okazał się w rękach Formana wirtuozerskim popisem, pełnym życiowej prawdy, z brawurowo rozgrywaną akcją i nieustanną zmiennością nastrojów – od komizmu i dramatyzmu po rzeczywisty tragizm. Jednak przede wszystkim niesie go świetnie dobrany i niezwykle precyzyjny zespół aktorski. Jest to prawdziwy triumf zróżnicowania, parada wielce plastycznych i wyrazistych indywiduów; w tym dwie role – Jacka Nicholsona i Louise Fletcher – są ze wszech miar wybitne i obie zostały nagrodzone Oscarami. McMurphy jest jedną z najlepszych kreacji Nicholsona, a Fletcher jako siostra Ratched jest tak wieloznaczna i sugestywna, że przyznano jej Oscara za postać niesympatyczną i negatywną, co zdarzało się raczej rzadko. Warto wspomnieć, że w obrębie zespołu aktorskiego grającego chorych wystąpił nieprofesjonalista Will Sampson w kluczowej dla dramaturgii filmu roli Wodza Bromdena. Sampson, wyszukany z trudem olbrzymi Indianin, stworzył pod kierunkiem reżysera postać w niczym nie ustępującą innym.

W czołówce filmu występują nazwiska trzech operatorów: Haskella Wexlera, Billego Butlera i Williama Frakera. Połowę zdjęć zrealizował Wexler, z którym rozstał się Forman, pomimo wielkiej renomy tego artysty, w konsekwencji nieustannych sporów o ekspresję obrazu i jego funkcjonalność w stosunku do aktora. Następnym współpracownikiem reżysera był Butler, którego w związku z pilnymi zobowiązaniami, w ostatnim tygodniu pracy zastąpił Fraker. Jednak, choć były to ogromne przeszkody, udało się zachować w zdjęciach jednolity styl i bardzo wysoki poziom artystyczny.

„Lot nad kukułczym gniazdem” otrzymał 5 Oscarów. Nagrodzono go jako najlepszy film roku, za reżyserię, aktorstwo głównych wykonawców i scenariusz. Forman opisując we wspomnieniach oscarową galę, swe zaskoczenie i przeżycia, kończy tekst znamiennym akcentem: „Nazajutrz znalazłem na stole górę telegramów. Najbardziej poruszył mnie telegram od Franka Capry. Jego film „Ich noce” też zdobył przed wielu laty 5 głównych Oscarów. W telegramie było napisane: Witaj w klubie!”

Jednak swym filmem czeski reżyser nie tylko wspaniale wkroczył do „oscarowego klubu”, ale uzyskał rangę twórcy światowego, którą potem potwierdził jeszcze dalszymi dziełami zasługującymi na miano wielkiego kina.

Milos Forman (1932-2018) – reżyser kina czeskiego i amerykańskiego. Studiował w praskiej szkole filmowej FAMU. W filmie fabularnym debiutował „Czarnym Piotrusiem” (Grand Prix w Locarno, 1963). Następnie zrealizował „Miłość blondynki” (1965) i „Pali się, moja panno” (1967). Swymi utworami wniósł duży wkład w rozwój „nowego kina” w Czechosłowacji. Od 1968 r. przebywa w Stanach Zjednoczonych. Pierwszym amerykańskim filmem był „Odlot” (1971). Później zrealizował między innymi następujące pozycje: „Lot nad kukułczym gniazdem”, „Hair”(1979), „Amadeusz” (1984, 8 Oscarów), „Skandalista Larry Flynt” (1996, Złoty Niedźwiedź w Berlinie), „Człowiek z księżyca” (1999, Srebrny Niedźwiedź) i „Duchy Goi” (2006).

Haskell Wexler (1926-2015) – amerykański operator. Debiutował w  1958 r. Znany z wyrafinowanych plastycznie zdjęć do szeregu wybitnych dzieł: „Ameryka, Ameryka" (1963), „Ten najlepszy" (1964), „Kto się boi Virginii Woolf?" (1966, Oscar), „Lot nad kukułczym gniazdem", „W drodze do sławy" (1976, Oscar). Wykazywał zainteresowanie kinem polityczno-społecznym. Reżyserował głośny nowatorski film „Chłodnym okiem" (1969).

Jack Nicholson – vide: "Zawód: reporter"

Louise Fletcher (1934) – aktorka amerykańska. Znana od roli w  filmie „Złodzieje jak my" (1973) R. Altmana. Najwybitniejszą kreację stworzyła w „Locie nad kukułczym gniazdem". Wystąpiła też między innymi w „Sztukmistrzu z Lublina" (1979), „Burzy mózgów" (1983) i „Szkole uwodzenia" (1999).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
Lot nad kukułczym gniazdem, Warszawa 2006 – Publikacja z tekstem K. Loski, wydana wraz z płytą DVD przez „Gazetę Wyborczą” w ramach serii 30 filmów wszechczasów;
J. Uszyński: Męczennicy wolności, (w:) „Kwartalnik Filmowy”,        1995-1996, nr 12-13 (72-73), s. 219-230;
M. Forman: Moje dwa światy. Wspomnienia, Katowice 1996, zwłaszcza s. 181-200;
Od „normalności” do „anormalności” – mówi M. Forman, (w:) „Film na Świecie”, r. 1977, nr 2 (222), s. 63-77.