Dokonana przez Luchino Viscontiego ekranizacja opowiadania Thomasa Manna jest jednym z tych filmów, które wyjaśnić mogą fenomen kina we włoskim społeczeństwie. Mało jest bowiem krajów na świecie, gdzie film cieszy się taką estymą jak we Włoszech. Źródłem tej fascynacji wydaje się szczególna emocjonalność Włochów, skłonność do żywiołowego przeżywania spektakli i widowisk. Monumentalne filmy o tematyce antycznej i religijnej – pierwsze światowe sukcesy włoskiej kinematografii – wywodzą się w prostej linii z opery i są przez włoskich widzów przyjmowane jak spektakle operowe. Włoskim mistrzom niewiele potrzeba, by nawet kameralną fabułę zamienić w operowe widowisko. Jak tego dokonać pokazuje Visconti w swojej wizji „Śmierci w Wenecji”.

Bohaterem opowiadania Thomasa Manna jest Gustav von Aschenbach – pisarz przeżywający twórczy kryzys. W poszukiwaniu nowych bodźców wyjeżdża do Wenecji – miasta, które dobrze zna, lecz dawno w nim nie był. Na plaży spotyka nastoletniego chłopca z Polski, Tadzia, który przebywa tu na wakacjach wraz z matką, siostrami i guwernantką. Zafascynowany urodą chłopca pisarz traci resztki kontroli nad sobą. Chociaż w mieście panuje zaraza, postanawia nigdzie nie wyjeżdżać. Co więcej, nie informuje o zagrożeniu rodziny Tadzia. Gdy mimo wszystko Polacy szykują się do wyjazdu, serce von Achenbacha nie wytrzymuje.

Thomas Mann przebywał w Wenecji wiosną 1911 roku, gdzie spotkał między innymi Gustawa Mahlera i widział, z jakim żalem niemiecki kompozytor opuszczał miasto (zmarł w maju 1911 r.). Mann poznał także polską rodzinę z jedenastoletnim chłopcem, Władziem Moesem. W korespondencji pisarza z tego okresu znajduje się zdanie o „lirycznym przeżyciu” z pogranicza „miłości zakazanej”, które uprawnia część badaczy jego twórczości do łączenia zdarzeń opisanych w opowiadaniu z biografią autora. W tym czasie Wenecji nie zagrażała epidemia cholery, o której mowa w opowiadaniu. Widmo zarazy jest więc metaforą, mającą skierować uwagę czytelnika na naturę pasji – tej nie do końca uświadomionej, nakazującej kochać nawet za cenę śmierci, swojej i obiektu uczuć.

W filmie von Aschenbach jest kompozytorem, co kieruje uwagę widza w stronę Gustava Mahlera, którego muzyka dominuje w ścieżce dźwiękowej filmu. Poza tym Luchino Visconti pozostaje wierny pierwowzorowi Thomasa Manna – z jednym wszak wyjątkiem: śmierć bohatera literackiego jest tragedią jednostkową, w filmie zostaje przedstawiona w wymiarze operowym, zyskując wymiar metafory końca epoki (który wszak nastąpił wraz z bliską już I wojną światową i zmianą porządku politycznego w Europie). W scenariuszu znalazło się każde znaczące zdarzenie z opowiadania, zaś malarskie zdjęcia Pasquale de Santisa i szczególnie staranna scenografia stanowią ekwiwalent opisów miasta i krajobrazu. Postać bohatera, granego przez Dirka Bogarde’a, przyjmuje z jednej strony rysy Thomasa Manna (którego twórczość Visconti wysoko cenił), z drugiej zaś Gustava Mahlera. W warstwie fabularnej „Śmierć w Wenecji” pozostaje opisem fascynacji starzejącego się mężczyzny pięknem młodości, w warstwie filozoficznej jest to spór o istotę piękna. Za sprawą wprowadzonej do scenariusza postaci Alfreda von Aschenbach odkrywa, że piękno nie musi być owocem ludzkiej pracy, ale może rodzić się spontanicznie, bez ludzkiego udziału. Już pierwszy kontakt z Tadziem oznacza dla kompozytora początek metafizycznej wyprawy w głąb sacrum, w stronę śmierci. Uświadomienie sobie istoty piękna jest równoznaczne z osiągnięciem pełni, a tym samym gotowością do odejścia. Zgodnie ze zdaniem Manna, które dla Viscontiego byłoby najlepszym mottem filmu: „Kto własnymi oczami oglądał piękno, jest już poświęcony śmierci”.

Zanim Luchino Visconti powierzył rolę Tadzia piętnastoletniemu Szwedowi Björnowi Andresenowi, długo poszukiwał odpowiedniego aktora, między innymi w Warszawie.

Luchino Visconti (1906-1976) - włoski reżyser filmowy, teatralny i operowy. Urodzony w rodzinie arystokratycznej, od wczesnego dzieciństwa kształcił się artystycznie. Mimo swego rodowodu podczas II wojny światowej związał się z ruchem komunistycznym, nigdy nie ukrywał swoich przekonań, podobnie jak swego homoseksualizmu. Karierę filmową rozpoczął jako asystent Jeana Renoira w 1935 roku, w 1942 zrealizował film „Opętanie”, uznany z czasem za pierwsze dzieło neorealistyczne w dziejach kina. Potwierdzeniem neorealistycznego kierunku był dramat społeczny „Ziemia drży”, ale już w 1954 roku Visconti zaskoczył kostiumową ekranizacją powieści Camillo Boito „Zmysły”. Kino Viscontiego cechuje szukanie znamion dekadencji i przemijania w krytycznych momentach dziejowych. Zanim jednak powstały takie filmy jak „Lampart” (1963, Złota Palma w Cannes), „Zmierzch bogów” (1969) czy „Ludwig” (1972), Visconti zamknął okres włoskiego neorealizmu, kręcąc „Rocco i jego bracia” (1960), podsumowujące włoski boom gospodarczy przełomu lat 50. i 60. XX wieku.

Dirk Bogarte (1921-1999) – aktor, pisarz i scenarzysta angielski. Po służbie wojskowej na Pacyfiku w latach II wojny światowej porzucił studia artystyczne i został aktorem. Roizgłos przyniósł mu dramat „Ofiara” (1961), a także film przygodowy „Hasło Odwaga” (1962). Za role w filmach Josepha Loseya „Służący” (1963) i „Wypadek” (1967) był wyróżniony nagrodą BAFTA. Inne tytuły: „Darling” (1965), „Zmierzch bogów” (1969), „Śmierć w Wenecji” (1971), „Nocny portier” (1974), „O jeden most za daleko” (1977).

Konrad J. Zarębski