„Pała ze sprawowania” to film legenda, przez dziesiątki lat przez francuskie środowiska filmowe traktowany jako symbol kina buntowniczego i zarazem bardzo osobistego. Punktem wyjścia dla fabuły były traumatyczne przeżycia Jeana Vigo z lat szkolnych. Film przedstawia gromadkę normalnych i wrażliwych uczniów, nieustannie poddawanych tresurze i prześladowaniom ze strony psychopatycznych nauczycieli.

Rzeczywistość szkolna ma jednocześnie wymiar realistyczny i metaforyczny. Sadystyczne działania wychowawców są realne, lecz poszczególne praktyki składają się już na obraz represyjnego systemu. Atmosfera jest bliska surrealizmowi, a pedagogiczne grono traktowane z okrutnym sarkazmem. Dyrektora gra karzeł, a nauczycieli cechuje jeszcze coś gorszego - psychiczny karlizm. Wszyscy posługują się urywanymi zdaniami, są zdolni tylko do bełkotu. Przedstawiona społeczność funkcjonuje w obrębie absurdu, tępoty, sloganów i powielanych gestów. Konsekwencją tego stanu rzeczy staje się bunt młodych, pokazany z pasją jako manifestacja anarchicznej wolności absolutnej.
Okoliczności powstania filmu i jego losy były niezwykłe. Vigo otrzymał zamówienie na tani film średniometrażowy. Zebrał ekipę złożoną nieomal w całości z aktorów niezawodowych. Realizacja przebiegała w pośpiechu, zdjęcia z reguły nie były powtarzane. W montażu artysta dbał głównie o jednolitość stylistyczną dzieła. W rezultacie powstał film kaleki, niepełny, z rwącą się narracją, ale przykuwający bezkompromisowością myśli, gniewnym nastrojem i oryginalnością wizji. Źle przyjęty przez dystrybucję, atakowany przez prawicową prasę, wkrótce, na kilkanaście lat (do 1945 r.), został objęty zakazem cenzury z uzasadnieniem „film antyfrancuski”.

Autorem zdjęć do wszystkich filmów Vigo był Boris Kaufman, brat Dżigi Wiertowa. Sugestywną muzykę do „Pały ze sprawowania” i późniejszej „Atalanty” skomponował Maurice Jaubert.

Sama postać Jeana Vigo stała się też mityczna. Zwany „Rimbaudem filmu”, uważany był za kogoś w rodzaju „poety przeklętego” francuskiego kina. Żył krótko (1905-1934). Na jego dzieciństwie odcisnęła piętno śmierć ojca - anarchisty zamordowanego w więzieniu, na młodości - trawiąca go przez lata gruźlica. Zdołał zrealizować tylko cztery filmy (w tym jeden pełnometrażowy). Doświadczył ingerencji cenzorskich i niszczących interwencji producenckich. Pozostała po nim pamięć indywidualności na wskroś oryginalnej i niespełnionej, natury buntowniczej, lecz jednocześnie lirycznej, artysty niespokojnego, poszukującego i w twórczej wypowiedzi bardzo osobistego. W życiorysie Vigo obecny jest też akcent polski. Jego żoną była Elżbieta Łozińska, ciotka reżysera-dokumentalisty Marcela Łozińskiego.

Zygmunt Machwitz

Lektura:
B. Michałek: Trzy portrety, s. 7-33.