Zrealizowana wkrótce po zakończeniu wojny „Bitwa o szyny” jest filmową rekonstrukcją walk francuskich kolejarzy z hitlerowskim okupantem. Składa się z dwóch różniących się od siebie części. Pierwsza - rozgrywająca się w dość wolnym rytmie, z narastającym stopniowo napięciem - pokazuje różne formy oporu i sabotażu. Druga skupia się na szeroko zakrojonych działaniach pracowników kolei i partyzantów, zmierzających do paraliżowania i niszczenia niemieckich wojennych transportów w czasie ofensywy wojsk alianckich po lądowaniu w Normandii.

Początkowo miało być baZzo skromnie. Organizacje zrzeszające uczestników byłego ruchu oporu zaproponowały młodemu dokumentaliście René Clémentowi realizację filmu krótkometrażowego o dywersji na liniach kolejowych. Wkrótce okazało się, że temat jest nie tylko społecznie ważny, ale też dramaturgicznie atrakcyjny i dający możliwość znacznie dłuższej relacji. W oparciu o rozmowy i opowieści uczestników wydarzeń powstał większy scenariusz, który reżyser z benedyktyńską skrupulatnością dokładnie rozrysował, ujęcie po ujęciu. W rezultacie powstał pełnometrażowy quasi-dokumentalny film - określany jako „udramatyzowany reportaż” (P. Leprohon) - zawierający obszerny przegląd działań patriotycznego podziemia i dramatycznych wydarzeń.

„Bitwa o szyny” powstawała w prawdziwych realiach francuskich kolei, a grali w niej ludzie związani z relacjonowanymi faktami - kolejarze, byli partyzanci i jeńcy odtwarzający niemieckich żołnierzy. Clément, który - jak pisała L. H. Eisner - „ma we krwi dyscyplinę dokumentalisty”, ogromnie dbał o autentyzm i ścisłość formy. Dzieło robi wrażenie oszczędnej w wyrazie artystycznym kroniki ruchu oporu, a narracja jest prowadzona bez emocji i patetyzmu zwykle narzucanych przez temat. Natomiast wiele w nim znakomitych rozwiązań inscenizacyjnych, montażowych i dźwiękowych. Szczególnie zwraca uwagę zarazem dramatyczne jak i metaforyczne wygranie szczegółu, np. obserwowanie przez skazańca w czasie egzekucji spokojnie wędrującego pająka, czy pokazanie po kolejowej katastrofie staczającej się po nasypie harmonii. Popisem montażu jest dynamiczna, sprowadzona do 10 sekund, scena rozkręcania śrub, a przykładem twórczego wykorzystania dźwięku - solidarny gwizd lokomotyw w czasie wspomnianej już wstrząsającej sceny rozstrzelania zakładników.

Imponująca jest duża sekwencja zniszczenia wojennego transportu okupanta. Wykorzystano w niej prawdziwy tabor kolejowy a zdjęcia rejestrowano, co było wówczas rzeczą niezwykłą, aż sześcioma kamerami. Współautorem tych osiągnięć był Henri Alekan, później operator wielu ważnych filmów, między innymi „Potępieńców”, „Mayerlingu” i „Nieba nad Berlinem”.

Film Clémenta jest pełną prawdy opowieścią o stałym zmaganiu się szarych ludzi z wrogiem, o ich codziennym nieeksponowanym na zewnątrz heroizmie, klęskach i zwycięstwach. To dzieło bliskie ideom i poetyce neorealizmu, stanowiące w tym względzie odrębne zjawisko na gruncie francuskim, niestety nie znajdujące kontynuacji w opanowanym wówczas przez tradycyjny realizm i kreacjonizm kinie nad Sekwaną.

„Bitwa o szyny” - bardzo prestiżowa i wysoko oceniana przez krytyków i środowiska filmowe - pozyskała na pierwszym festiwalu w Cannes w 1946 r. Nagrodę Specjalną, a Clément otrzymał wówczas nagrodę za reżyserię.

Réne Clément (1913-1996) - początkowo dokumentalista, później znany reżyser filmów fabularnych, uważany za mistrza w  prowadzeniu aktora i w filmowym warsztacie. Pierwszym jego filmem długometrażowym była „Bitwa o szyny”. Za najwybitniejsze dzieło uznaje się Zakazane zabawy (1952). Inne głośne filmy: „Potępieńcy” (1947), „Mury Malapagi” (1949), „Pan Ripois” (1954), „W pełnym słońcu” (1960), „Czy Paryż płnie” (1966).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
P. Leprohon: Film francuski, Warszawa 1957, s. 161-165;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 408-409.