Program / Rok 3 / Semestr 5
Nikt nie chciał umierać (1966)
Nikto nie chotieł umirat/Niekas nenorejo mirti, ZSRR/Litwa, 107 min
reżyseria: Vytautas Žalakevičius
obsada: Regimantas Adomaitis, Donatas Banionis, Juozas Budraitis,
Sięgając po konwencję westernu, Žalakevičius podjął próbę przekazania prawdy o Litwie czasu wojny domowej po przejęciu władzy przez ZSRR.


Wprawdzie na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow Litwa znalazła się w niemieckiej strefie wpływów, ale wobec znaczących zdobyczy terytorialnych na południowym wschodzie (Lubelszczyzna) Hitler oddał Litwę Stalinowi. Po licznych prowokacjach granicznych 15 czerwca 1940 roku do Wilna wkroczyła Armia Czerwona, a już w miesiąc później komuniści proklamowali powstanie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, włączonej 15 sierpnia do ZSRR. Wbrew propagandzie przejęcie Litwy przez Stalina nie odbyło się ku radości społeczeństwa. Wręcz przeciwnie, już wkrótce zaczęły się masowe deportacje, które – do chwili napaści Hitlera na ZSRR – objęły około 35 tys. osób. Po zakończeniu okupacji hitlerowskiej, w 1944 roku na Litwę wróciła władza radziecka. Tym razem litewskie organizacje niepodległościowe stawiły zbrojny opór. Wojna partyzancka toczyła się w latach 1944-52, partyzanci zjednoczyli się w Ruchu Walki o Wolność Litwy (LLKS), na czele którego stanął Jonas Žemaitis „Vytautas”, schwytany przez NKWD i rozstrzelany w Moskwie w 1953 roku. Dziś LLKS uważany jest za legalnego przedstawiciela władzy Republiki Litewskiej, zaś zrehabilitowany i awansowany do rangi generała brygady Žemaitis uznany został za p.o. prezydenta. Oblicza się, że wojna domowa pochłonęła około 9 tys. ofiar wśród ludności cywilnej (przy ówczesnej populacji ok. 2 mln).

Znajomość tego kontekstu jest niezbędna, by docenić wagę filmu „Nikt nie chciał umierać” Vytautasa Žalakevičiusa nie tylko w historii kina litewskiego, ale i w historii litewskiej państwowości. Wprawdzie film powstał w warunkach silnie zideologizowanej kinematografii radzieckiej, ale mimo jednoznacznej wykładni, potwierdzonej przyznaniem twórcom Nagrody Państwowej ZSRR w1967 roku, zaś rok wcześniej Nagrody Komsomołu, Žalakevičius świadomie otworzył wątek antykomunistycznego podziemia, którego dotąd unikano. Co więcej, zachowując wymuszony ideologią podział na dobrych (komunistów) i złych (tzw. leśnych braci), podważył przynależność tych drugich do strefy Zła, nadając choćby swoim bohaterom „negatywnym” pseudonimy, mocno osadzone w mitologii litewskiej. I tak, na przykład, dowódca oddziału leśnych nazywa się Aitvaras, czyli skrzat – w baśniach stróż i obrońca domowego ogniska.

Równie istotny jest zapisany w scenariuszu, opublikowanym drukiem przed realizacją, obraz przejmowania władzy przez Armię Czerwoną – w pierwszej scenie czołgi miały rozjechać litewską wioskę, na co oczywiście zareagowała cenzura. Decydując się na konwencję westernu, Žalakevičius podjął próbę takiego opowiedzenia o synach sołtysa, szukających zemsty na partyzantach za śmierć ojca, by w wyniku mieszania konwencji pokazać nieco prawdy o Litwie tamtych dni. Najlepszym dowodem na to, że „Nikt nie chciał umierać” niesie obraz prawdziwy, jest zdigitalizowanie filmu i uroczysta repremiera z udziałem żyjących operatora i aktorów na 50-lecie premiery - już po upadku ZSRR, w wolnej Litwie.

Vytautas Žalakevičius (1930-1996) – reżyser, scenarzysta i producent, czołowy twórca litewskiego kina. Z wykształcenia inżynier matematyk, ukończył studia reżyserskie na WGIK w Moskwie. Twórca m. in. filmów: „Kronika jednego dnia” (1963), „Nikt nie chciał umierać” (1966), „Wspaniałe słowo wolność” (1973), „Bestia wychodząca z morza” (1992). Laureat licznych nagród festiwalowych. 

Konrad J. Zarębski




Rok 1
/  Semestr 1
Rok 1
/  Semestr 2
Rok 2
/  Semestr 3
Rok 2
/  Semestr 4
Rok 3 / Semestr 5
Rok 3
/  Semestr 6
Rok 4
/  Semestr 7
Rok 4
/  Semestr 8