Program / Rok 3 / Semestr 6
Andriej Rublow (1966)
Andriej Rublow, ZSRR, 182 min
reżyseria: Andriej Tarkowski
obsada: Anatolij Sołonicyn, Nikołaj Siergiejew, Nikołaj Burliajew, Iwan Łapikow
Traktat o roli artysty w sytuacji zagrożenia państwowości - film-klucz do twórczości Andrieja Tarkowskiego


„Kiedy odkryłem pierwsze filmy Tarkowskiego, były one dla mnie objawieniem” – wspominał niegdyś sam Ingmar Bergman. Istotnie, rosyjski twórca zachwycił świat kinem niezwykłym – przepojonym duchowością i pełnym głębi, kontemplacyjnym i emocjonalnym, przemawiającym intensywnością obrazu i poetycką lirycznością. Traktował film jak posłannictwo i stawiał w nim problemy najwyższej wagi. Postrzegał świat w stanie chaosu i moralnego kryzysu i poszukiwał dróg wewnętrznego odrodzenia. Poprzez swych bohaterów, czujących i myślących, pytał o sens istnienia, życie wewnętrzne, obecne w nim wartości i poszukiwania. Kreował kino introspekcyjne, a w centrum swych dzieł umieszczał jednostki twórcze, najczęściej artystów.

Postać Rublowa – największego malarza ikon – odgrywająca szczególną rolę w rosyjskiej sztuce i rosyjskiej duchowości była niewątpliwie dla Tarkowskiego bliska i fascynująca, zwłaszcza że wchodził w krąg zainteresowań i inspiracji prawosławiem. O Rublowie wiedział jednak niewiele, bo średniowieczna historiografia przekazała o nim nader skąpe informacje. Reżyser uznał to właściwie za zaletę, daleki był bowiem od myśli o tradycyjnej biografistyce, a chodziło mu o budowanie – wsłuchując się w znacznej mierze w siebie – obrazu artysty na tle wyrazistego rysunku jego epoki.

„Andriej Rublow” oparty jest na luźnej kompozycji, niezwykłej jak na film historyczny i nowoczesnej w latach sześćdziesiątych. Składa się z ośmiu epizodów oraz prologu i poetyckiego epilogu. Zasadnicze partie filmu dotyczą lat 1400-1423. Przedstawiają wieczną wędrówkę Rublowa przez Ruś, pełną przemocy i okrucieństwa, narażoną na wewnętrzne waśnie, zdrady i tatarskie najazdy. Artysta – świadek i uczestnik strasznych wydarzeń – w obliczu bezsilności i wobec powszechności zła składa ślub milczenia i przerywa swą twórczość. Dopiero po latach, obserwując zapał i głęboką wiarę w siebie młodziutkiego Boriski odlewającego święty dzwon, zmienia decyzję i proponuje wspólną drogę artysty-malarza i artysty-ludwisarza.

Prolog stanowi metaforyczna sekwencja przedstawiająca średniowiecznego chłopa odbywającego ikarowy lot przy pomocy dziwnego, uszytego ze skór, balonu. Film zamyka wybuchający kolorem pokaz ikon Rublowa oraz krótka scena ukazująca konie w strugach deszczu. Tak więc na początku mamy obraz ludzkich wzlotów, dążenia do ideału, a na końcu wielkości sztuki i emanacji sacrum oraz poetycką wizję harmonii wszechświata, odwiecznego ładu natury i życia.

„Nigdzie chyba, w całej kinematografii nie ma tak pełnego i tak głębokiego traktatu o artyście” – pisał Andrzej Osęka o dziele Tarkowskiego. Rublow, jak wielu w tym filmie, przechodzi swą drogę przez mękę (pierwotnie film miał nosić tytuł „Pasja według Andrieja”). W bezwzględnym świecie i w wewnętrznych rozterkach jest bliski drugiemu człowiekowi, wyznaje zasady miłości i braterstwa, chce nieść nadzieję. Swą postawą moralną i twórczą zapowiada renesansowy humanizm. Jego mentor, Teofan Grek, tkwi mocno w średniowieczu, jest starotestamentowo surowy, w Stworzycielu widzi groźnego sędziego a w bliźnim przede wszystkim grzesznika. W środku filmu jest konfrontacja obu artystów, zderzenie ze sobą ich odmiennych postaw, a tym samym filozoficznych i estetycznych orientacji wyznaczających dwie różne epoki w ludzkich dziejach.

Tarkowski w poszczególnych epizodach rozbudowuje swój „traktat o artyście”, zarysowuje szereg małych wyrazistych portretów charakteryzujących różne postawy – od zawistnego Kiriłła po entuzjastę Boriskę. Ostro ukazuje dramatyczne sytuacje artystów – zdradę i okaleczenie kuglarza, czy oślepienie budowniczych cerkwi przez księcia dla zachowania unikatowości ich dzieła. Przy tym, w całej swej opowieści o twórcach, reżyser ucieka od wszelkich pokus retoryki czy deklaratywności. Dialogi są skąpe i rzeczowe, bohaterowie naturalni i ludzcy, wtopieni w życie i jego dramaty.

Dawna Ruś Tarkowskiego odbiega od barwnej konwencji kina historycznego. Utrzymana jest w surowej czerni i bieli oraz całej gamie szarości. Jest plebejska i siermiężna, żywiołowa i namiętna, cierpiąca i pełna życia. Twórca daleki jest od prostej rekonstrukcji średniowiecza, bliska mu jest prawda o człowieku, jego emocjach i zachowaniach. Z tego wynika ogólny obraz rosyjskiego narodu, którego podstawą jest lud, bliski ziemi z której wyrósł, zdolny do odradzania się i triumfu ducha, czego ewidentnym potwierdzeniem stają się – wspomniane już – finałowe sceny.

W całym filmie Tarkowski posługuje się obrazem poetyckim, nadając w nim szczególną rolę naturze. Ważną funkcję pełnią stale powracające jej motywy: widzianej z bliska ziemi, deszczu, wody, koni, śniegu, błota. Należą one do kosmicznego porządku i stanowią punkt odniesienia dla ludzkich zmagań i dramatów. Nie mają jednak charakteru prostych i łatwo czytelnych symboli; są wieloznaczne i umożliwiają różne asocjacje i interpretacje. Wnoszą też do sfery wizualnej dzieła lirykę, emocje i wewnętrzną energię, działają na podświadomość. W koncepcji natury, zarówno w sensie idei jak i konsekwencji stylistycznych, inspirował się Tarkowski drugim po prawosławiu kręgiem swych fascynacji – dalekowschodnią filozofią i poezją haiku.

„Andriej Rublow” powstawał powoli, a losy gotowego filmu okazały się dramatyczne. Pomysł pojawił się jeszcze w 1962 r., po pracy nad słynnym „Dzieckiem wojny”. Po długich przygotowaniach i równie długim okresie zdjęć film został ukończony i natychmiast odłożony „na półki”. Zarzutów było wiele: od nadmiernego okrucieństwa po religianctwo ale wydaje się, że chodziło głównie o niezwykle sugestywny obraz tragizmu życia artysty w złych czasach. Choć oglądany przez niewielu – film stał się legendą. Wówczas zdecydowano się go sprzedać za granicę. Francuski dystrybutor w 1969 r. pokazał go nocą na festiwalu w Cannes, a międzynarodowa krytyka przyznała mu swoją bardzo prestiżową nagrodę (FIPRESCI). W ZSRR podjęto decyzję o rozpowszechnianiu filmu w 1971 roku (!), ale tylko formalnie, w tzw. wąskiej dystrybucji, co w tym kraju praktycznie oznaczało dalszą jego nieobecność na ekranach przez długie lata.

Andriej Tarkowski (1932-1986) – syn poety Arsienija, reżyser i scenarzysta. Ukończył szkołę filmową (WGIK) w 1960 r. pracą dyplomową „Mały marzyciel”, która uzyskała nagrodę w Nowym Jorku i została wprowadzona do dystrybucji. Międzynarodową sławę zdobył zrealizowanym w 1962 r. „Dzieckiem wojny” (Złoty Lew w Wenecji). W latach 1966-1979 w ZSRR zrealizował filmy: „Andriej Rublow”, „Solaris” (wg. St. Lema), „Zwierciadło” i „Stalker”. Miał wiele problemów z cenzurą, konfliktów z władzami politycznymi i niezrealizowanych projektów. W 1984 r. zdecydował się na emigrację. Za granicą powstały filmy „Nostalgia” i „Ofiarowanie” (Nagroda Specjalna w Cannes, 1986).

Wadim Jusow (1929-2013) – rosyjski operator filmowy. Autor zdjęć do filmów Tarkowskiego: „Mały marzyciel”, „Dziecko wojny”, „Andriej Rublow” i „Solaris”. Współpracował też między innymi z Grigorijem Danieliją („Chodząc po Moskwie”), Sergiejem Bondarczukiem („Oni walczyli za ojczyznę”) i Nikołajem Michałkowem („Anna od lat 6 do 18”).

Anatolij Sołonicyn (1934-1982) – rosyjski aktor filmowy. Debiutował na ekranie rolą Andrieja Rublowa, wówczas jeszcze jako nieznany artysta ze Swierdłowska. Bardzo ceniony przez Tarkowskiego, grał jeszcze w filmach: „Stalker”, „Solaris” i „Zwierciadło”. Stworzył szereg wybitnych kreacji w utworach innych twórców, w tym szczególnie pamiętną we „Wniebowstąpieniu” Łarisy Szepitko.

Zygmunt Machwitz

Lektury:
Andriej Tarkowski, pod redakcją B. Zmudzińskiego, Kraków 1996;
A. Garbicz: Kino, wehikuł magiczny, tom III, Kraków 1996, s. 439-442;
„Kwartalnik Filmowy” – Andriej Tarkowski, r. 1995, nr 9-10 (69-70);
Andriej Tarkowski: Kompleks Tołstoja, Warszawa 1989 (ze wstępem biograficznym S. Kuśmierczyka);
I. Tatarowa: Ergo sum. Poszukiwania sensu istnienia w polskim i  radzieckim filmie 1960-1990, Warszawa 2004, zwłaszcza s. 107-115.
Rok 1
/  Semestr 1
Rok 1
/  Semestr 2
Rok 2
/  Semestr 3
Rok 2
/  Semestr 4
Rok 3
/  Semestr 5
Rok 3 / Semestr 6
Rok 4
/  Semestr 7
Rok 4
/  Semestr 8