Volker Schlöndorff, odznaczający się wielką starannością i kulturą realizacji, znany jest głównie z adaptacji szeregu wybitnych dzieł literackich. Ukazywał w nich człowieka uwikłanego w mechanizmy historii lub w perspektywie problematyki egzystencjalnej. „Blaszany bębenek” jest najwybitniejszym dziełem artysty, nagrodzonym Oscarem oraz Złotą Palmą w Cannes, ex aequo z „Czasem Apokalipsy” F.F. Coppoli.

Film oparty został na głośnej powieści Güntera Grassa, niemieckiego pisarza gdańszczanina, powstałej w 1959 r. Tekst, nawiązujący do tradycji literatury łotrzykowskiej, zasłynął oryginalnością i ostrością spojrzenia na niedawną historię, sarkazmem rozliczeń, bujnym – podszytym zmysłowością i ostentacyjnym seksem – ujęciem świata oraz niezwykłym kunsztem formy. To ważne i atrakcyjne dzieło stanowiło przez 20 lat dużą pokusę dla filmowców, ale jednocześnie jego skomplikowana struktura była trudną do pokonania przeszkodą. Dopiero projekt Schlöndorffa przedstawiony Grassowi zyskał jego akceptację.

Filmowy "Blaszany bębenek" jest epicką opowieścią o kilkupokoleniowej rodzinie gdańskich mieszczan w okresie 1899-1945. Zasadniczy czas akcji to lata wzrastającego hitleryzmu, jego triumfów i klęski III Rzeszy. Głównym bohaterem jest Oskar Matzerath, który wśród miernych ludzi i napierających nazistów podejmuje decyzję o zahamowaniu swego wzrostu, pozostania innym, wiecznym dzieckiem-obserwatorem podłej skarlałej rzeczywistości. Ze swym magicznym bębenkiem zdolny jest do interpretacji wydarzeń, a nawet częściowego na nie wpływania; ostrym krzykiem tłukącym szkło jest w stanie zaznaczyć swój protest. Świat przedstawiony funkcjonuje na pograniczu rzetelnego realizmu, nie stroniącego od wyrazistości obrazu i obyczajowej pikanterii oraz irrealizmu i baśniowości, groteski i surrealizmu.

Bohater, będący jednocześnie narratorem, jest w środku opowiadanych wydarzeń rodzinnych i dziejowych. Relacjonuje historię małą i historię dużą niejako „od dołu” (co często zaznaczane jest ustawieniem kamery) – z pozycji niewielkiej i pozornie naiwnej istoty. Taki punkt widzenia stanowi dla Schlöndorffa znakomite narzędzie do przenicowania prezentowanej rzeczywistości, widzenia jej w sposób przenikliwy i demaskatorski. Artysta ukazuje pierwszą połowę XX wieku jako epokę infantylizmu społecznego, umożliwiającego narodziny politycznej groteski i przyzwalającego zmienić ją w zbrodniczy system; winą obarcza bierne, bezideowe i konformistyczne drobnomieszczaństwo.

Intrygujący jest obraz starego wielonarodowego Gdańska – z nestorką rodu babką Kaszubką, „dwoma ojcami” bohatera – Niemcem i Polakiem, z żydowskim sklepikarzem spełniającym dziecięce marzenia. Ten konglomerat nacji i ich wzajemnych powiązań pokazany jest w międzynarodowej obsadzie, na łatwo rozpoznawalnym tle prawdziwej gdańskiej zabudowy. Warto wspomnieć, że w tym wizerunku miasta i regionu twórca filmu, w ślad za Grassem, twórca hołduje dość kontrowersyjnej idei oddzielnej narodowości kaszubskiej, nadając jej charyzmę odwiecznej społeczności – pomimo zmiennej historii – zawsze obecnej na swej ziemi.

Znakomita jest obsada filmu. Przede wszystkim świetnym odkryciem Schlöndorffa był grający Oskara dwunastoletni David Bennent – wrażliwy i naturalny, obdarzony wielkimi oczami – syn aktora i tancerki. W rolach małżonków Matzerathów wystąpili Mario Adorf i Angela Winkler, współpracujący już ze Schlöndorffem przy „Utraconej czci Katarzyny Blum”. Jana Bronskiego wykreował słynny już wówczas Daniel Olbrychski, a w Żyda Markusa wcielił się popularny francuski piosenkarz i aktor Charles Aznavour.

Ten wybitny i oczekiwany przez publiczność film w okresie PRL był przez cenzurę zakazany ze względu na domniemaną antyradzieckość sceny, w której żołnierze Armii Czerwonej gwałcą młodą Niemkę i strzelają do cywila, usiłującego ze strachu połknąć hitlerowską odznakę partyjną i dławiącego się nią w konwulsjach.

Volker Schlöndorff (1939) – wybitny niemiecki reżyser, związany z rodzimą tradycją literacką oraz z Francją i jej kulturą. Zaznaczył się znakomitym debiutem – „Niepokoje wychowanka Törlessa” wg R. Musila (1966, FIPRESCI w Cannes). Dużą sławę przyniosły mu: „Utracona cześć Katarzyny Blum” (1975) wg H. Bölla, „Blaszany bębenek” (1979) wg G. Grassa, „Miłość Swanna”(1984)  wg M. Prousta , „Śmierć komiwojażera” (1985) wg A. Millera, „Homo Faber” (1991) wg M. Frischa.

Mario Adorf (1930) – niemiecki aktor szwajcarskiego pochodzenia. Debiutował w antywojennej trylogii „08/15” (1953-1955). Znaczące kreacje stworzył w filmach V. Schlöndorffa „Utracona cześć Katarzyny Blum” (1975) i „Blaszany bębenek” (1979). Miał również wiele interesujących ról w kinie zagranicznym, między innymi: „Major Dundee” (1965), „Sprawa Matteottiego” (1973), „Fedora” (1978), „Biały labirynt” (1997).

Daniel Olbrychski (1945) – aktor znany z szeregu wybitnych kreacji u wielkich twórców kina i teatru. Debiutował w „Rannym w lesie” (1963) J. Nasfetera. Pamiętny z wielu ról w filmach A. Wajdy, między innymi w: „Popiołach” (1966), „Krajobrazie po bitwie” (1969), „Weselu” (1973), „Ziemi obiecanej” (1975), „Pannach z Wilka” (1980) i „Panu Tadeuszu” (1999). Szczególną popularność zyskał swymi kreacjami w sienkiewiczowskich adaptacjach J. Hoffmana, zwłaszcza rolami Azji w „Panu Wołodyjowskim” (1969) i Kmicica w „Potopie” (1974). Występował również w licznych filmach zagranicznych.

Angela Winkler (1944) – aktorka niemiecka. Debiutowała w „Scenach myśliwskich z Dolnej Bawarii” (1969) P. Fleischmanna. Dużą popularność przyniosły jej kreacje w filmach V. Schlöndorffa „Utracona cześć Katarzyny Blum” (1975, postać tytułowa) i „Blaszany bębenek” (1979). Znana też z innych ról w filmach „nowego kina” niemieckiego – „Leworęczna kobieta” (1978) i „Nóż w głowie” (1978). Zagrała także w filmach: „Danton” (1983), „Dzieci Bronsteina” (1991), „Wideo Benny’ego” (1992).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
„Film na Świecie”, r. 1980, nr 2-3 (258-259), s. 159-174 (blok materiałów o „Blaszanym bębenku”);
N. Honsza, B. Wengerek: Oblicza kompromisu. Literatura i kultura RFN lat siedemdziesiątych, Katowice 1981, s. 123-130;
A. Ledóchowski: Gnom i jego bębenek, „Kino”, r. 1979, nr 9 (165), s. 57-58;
M. Mielcarek, E. Pawlak: Ilustrowany leksykon filmu europejskiego, Poznań 2003, s. 35-36.