Werner Herzog – krytyk oderwanej od natury cywilizacji i niestrudzony poszukiwacz istoty człowieczeństwa – stworzył na ekranie zupełnie odrębny, własny obraz świata. W jego centrum umieszczał skupionych w sobie odmieńców lub realizujących niezwykłe idee pasjonatów a nawet szaleńców. Pełen wewnętrznego niepokoju i artystycznej harmonii film, o odrębnym od wszystkich Kasparze Hauserze, należy do jego najwybitniejszych osiągnięć.

Rzeczywista historia Kaspara jest niezwykła i tajemnicza. 26 maja 1828 roku na rynku w Norymberdze zjawił się nagle całkowicie zaniedbany młody człowiek, mający wielkie trudności w porozumieniu z innymi ludźmi. Okazało się, że był on trzymany w zupełnym odosobnieniu przez 16 lat, bez możliwości jakichkolwiek kontaktów, bez nauki mówienia i podstawowych zachowań. Po licznych perypetiach wziął go pod opiekę i zaczął pilną edukację profesor Daumer. Jednak los Kaspara został gwałtownie przekreślony – 17 grudnia 1833 roku zamordował go nieznany osobnik.

Sprawą pochodzenia Hausera oraz zagadkowych wydarzeń jego życia zajmowano się przez całe lata. Snuto domniemania, że jakoby był on młodym następcą tronu badeńskiego, więzionym wskutek intrygi, lub nawet synem Napoleona Bonaparte. Jednak żadna z hipotez nie została potwierdzona, jak również nigdy nie wyjaśniono rzeczywistych przyczyn jego izolacji, wypuszczenia na wolność i zabójstwa. Historia Kaspara Hausera fascynowała zarówno badaczy jak i literatów. Powstały setki książek zajmujących się zagadkowymi okolicznościami jego losów, fenomenem człowieka pozostającego poza obrębem cywilizacji i procesem jego adaptacji. Postać ta zyskała nawet rangę mitu i symbolu, występujących w bardzo różnych wariantach i znaczeniach.

Film Herzoga w warstwie fabularnej rzetelnie rekonstruuje opisywane wyżej fakty, ale traktuje to jako punkt wyjścia do głębszej refleksji o wewnętrznej kondycji człowieka i społeczności opartej na egoizmie i konwenansach. Już na wstępie Herzog podaje dwa klucze do odczytania filmu. Pierwszym jest oryginalny tytuł: „Jeder für sich und Gott gegen alle”, który można przetłumaczyć: „Każdy dla siebie i Bóg przeciwko wszystkim”, co stanowi parafrazę popularnej sentencji „Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego” – i ironicznie wskazuje na zasadniczą, według twórcy, cechę stosunków międzyludzkich. Drugim kluczem jest motto utworu: „Czy słyszycie ten przeraźliwy krzyk, który nazywa się ciszą?”. Prowadzi ono widza ku świadomości, że będzie to film o cierpieniu; jak się wkrótce okaże o bólu egzystencji, zwłaszcza odrzuconej, świadomej swej odrębności, nieakceptowanej i krzywdzonej.

Film oparty jest na antynomiach jednostka-społeczeństwo oraz kultura-natura. Kaspar Hauser ze swym wnętrzem, niczym czysta niezapisana przez cywilizację karta, jest ucieleśnieniem absolutnej niewinności i prostoty. Początkowo jest biernym obserwatorem mieszczańskiego otoczenia, potem krytykiem jego sztywnego racjonalizmu i dominacji niehumanitarnych reguł postępowania. Społeczność miasteczka (akcja została przeniesiona z Norymbergii do małego miasta), składająca się z szeregu zróżnicowanych typów zawsze skontrastowanych z bohaterem, stanowi miniaturę ówczesnej rzeczywistości, ale wysoce uogólnioną, z wyraźnie współczesną wymową. Kaspar kontestując zastaną rzeczywistość szuka najgłębszych prawd w sobie, w swych snach i widzeniach, odkrywając ukryte głęboko w jaźni ich fundamenty. Ostatnie wyobrażenie, opowiadane na łożu śmierci – przypowieść o karawanie na pustyni ze ślepym przewodnikiem, który nie w wierze w ułudy materialnego świata a w sobie odnajduje wskazanie właściwej drogi – ma poprzez wagę chwili charakter szczególnego przesłania, zarówno dla osób skupionych przy bohaterze, jak obecnych przed ekranem.

Konflikt kultura-natura, sięgający korzeniami jeszcze do poglądów J.-J. Rousseau i koncepcji romantyków, znajduje swój obraz nie tylko w przeciwieństwie „nieokrzesanego znajdy” i „cywilizowanych obywateli”. Tutaj, jak w nieomal całej twórczości Herzoga, występuje też ostry kontrast pełnych piękna, ładu i tajemniczości widoków przyrody oraz przepojonego egotyzmem, niestabilnego i okrutnego świata ludzi. W tych specyficznych i bardzo malarskich pejzażach – zdejmowanych znakomitą kamerą Jörga Schmidt-Reitweina – widoczna jest również inspiracja romantyczna nawiązująca do melancholijnych kompozycji C. D. Friedricha. Ponadto punktem odniesienia dla człowieka i wydarzeń, jak zwykle u tego artysty, jest niebywale sugestywna muzyka, wprowadzająca – z wykorzystaniem utworów dawnych kompozytorów – w nastrój oddalenia, w jakieś obszary transcendencji.

Trudną do przecenienia wartością filmu jest występ w roli tytułowej Brunona S., aktora naturalnego, którego życie bliskie było losowi Kaspara. Bruno porzucony przez matkę-prostytutkę przez lata tułał się po sierocińcach, poprawczakach, zakładach psychiatrycznych i więzieniach. W rzeczywistości nazywał się Bruno Schleinstein, lecz na ekranie krył się pod kryptonimem S. W „Zagadce...” właściwie nie grał bohatera a całkowicie się z nim zespolił, przedstawiając go pozostawał sobą i obnażał siebie. Sytuacja ta pozwoliła osiągnąć niebywałą prawdę i autentyzm postaci, zniwelować dystans czasowy rzeczywistej historii i uczynić ją całkowicie współczesną. Zresztą wkrótce Herzog zrealizuje z Brunonem S. film „Stroszek”, będący duchowym przedłużeniem poprzedniego, ale w zupełnie współczesnych realiach.

Reżyser zadedykował swój film Lotte H. Eisner, autorce znakomitej monografii niemieckiego ekspresjonizmu „Ekran demoniczny”. W ten sposób oddał jej hołd, ale też pokłonił się wspaniałej tradycji i źródłom swych myślowych i artystycznych fascynacji. W całym bowiem jego dorobku widać inspiracje płynące z romantyzmu i ekspresjonizmu, którego ów prąd był znakomitą kontynuacją. Właściwie w drugiej połowie XX wieku Herzog stał się odnowicielem wielkiego romantycznego nurtu niemieckiej i europejskiej kultury. Była w tym prawdziwa wielkość, bowiem nawiązując do tradycji tym głębiej wyrażał lęki własnej epoki i niepokój o wewnętrzną kondycję współczesnego człowieka.

Werner Herzog (1942) – reżyser i scenarzysta, wielka osobowość europejskiego kina autorskiego. Filmy dokumentalne realizował od początku lat 60. przez całą twórczość. W kinie fabularnym debiutował „Znakami życia” (1967, Srebrny Niedźwiedź w Berlinie). Swoje najbardziej znaczące filmy zrealizował we współpracy z Klausem Kinskim i Brunonem S. Z Kinskim w rolach głównych powstało pięć pozycji w latach 1972-1987: „Aguirre, gniew boży” (1972), „Nosferatu - wampir” (1979, Srebrny Niedźwiedź w Berlinie), „Woyzeck” (1979), „Fitzcarraldo” (1982) i „Cobra Verde” (1987). Z Brunonem S. stworzył 2 wybitne dzieła w latach 1974-1977: „Zagadka Kaspara Hausera" i „Stroszek". Aktywny także jako reżyser operowy i producent telewizyjny, od kilkunastu lat mieszka i tworzy w USA.

Zygmunt Machwitz

Lektury:
Galernicy wrażliwości, wybór, opracowanie i redakcja M. Janion i S. Rosiek, Gdańsk 1981, s. 115-191;
K. Stanisławski: Nowe kino niemieckie, Sopot 1998, s. 167-235;
Werner Herzog, wydawcy: Peter C. Seel i B. Zmudziński, Kraków 1994;
N. Honsza, B. Wengerek: Oblicza kompromisu. Literatura i kultura RFN lat siedemdziesiątych, Katowice 1981, s. 144-156;
A. Werner: Dekada filmu, Warszawa 1997, s. 115-125;
K. Sobotka: Krzyk człowieka. Twórczość filmowa Wernera Herzoga, (w:) Mistrzowie kina europejskiego, pod redakcją K. Sobotki, Łódź 1996, s. 167-186;
„Film na Świecie”, r. 1986, nr 7-8 (331-332), s. 101-209 (blok materiałów o W. Herzogu).