„Narodziny narodu” są pod względem artystycznym pozycją szczególnie znaczącą w historii kina. David Wark Griffith zrealizował je po nakręceniu w latach 1908-1913 ponad 400 krótkich filmów fabularnych. W tym wczesnym okresie twórczości pracował intensywnie nad specyficznymi dla filmu środkami artystycznego wyrazu i doskonaleniem filmowej dramaturgii. Omawiane dzieło stało się zwieńczeniem poszukiwań i odkryć estetycznych. Po raz pierwszy wielki trzygodzinny film z płynnością i zróżnicowanym rytmem opowiadał przy pomocy całego systemu planów, nieustannie wykorzystując zmienny dystans od ekspresyjnych zbliżeń po niezmierzone przestrzenie. Tym samym, narratorem filmu została kamera, a montaż zasadą organizującą fabułę w całym jej przebiegu. „Narodziny narodu” stały się manifestacją dojrzałości kina, które w rękach Griffitha pozyskało świadomość własnego języka.

Jednocześnie „Narodziny narodu” były pierwszym na gruncie amerykańskim filmem prawdziwie epickim. Przedstawiały z inscenizacyjnym rozmachem (18 tys. statystów) dzieje dwóch zaprzyjaźnionych rodzin o różnych orientacjach politycznych w czasie  burzliwych  wydarzeń  okresu  wojny  secesyjnej. Griffith  stara się w nich łączyć „historię dużą” – obraz wielkich wydarzeń społeczno-politycznych, z jej odbiciem w „historii małej” - w wymiarach indywidualnych. Buduje wielki fresk obrazujący amerykańską historię i targające społeczność konflikty.

Niestety, film został zrealizowany na podstawie wyraziście rasistowskiej powieści „Człowiek klanu” (The Clansman) Thomasa Dixona. Pochodzący z konfederackiej rodziny Griffith zachował jednostronną ocenę wojny, negatywny obraz Murzynów i Mulatów (granych notabene poza statystami przez białych aktorów) oraz gloryfikację Ku-Klux-Klanu. Po premierze wywołało to liczne protesty środowisk demokratycznych i organizacji antyrasistowskich. Do dziś film pozostaje jednym z najbardziej spornych dzieł w historii kina.

Strona artystyczna filmu, pomimo stu lat od jego powstania, zachowała wiele walorów i zaskakuje perfekcją. Często podkreślane mistrzostwo griffithowskiej narracji szczególnie pokazują końcowe partie dzieła. Są precyzyjnym popisem montażu równoległego łączącego naraz cztery wątki. Zdjęcia znakomitego operatora Billy’ego Bitzera harmonijnie współgrają z pełną rozmachu wizją reżysera. Tak pisał o ich dynamice R. J. Meyer: „Kamera Bitzera jest w ciągłym ruchu – na wózku, gdy konfederaci tańczą na balu pożegnalnym; podniesiona, gdy pod nią maszeruje wojsko; wysoko nad walczącymi na polu bitwy żołnierzami”. Wreszcie, mamy tu do czynienia ze stonowanym dojrzałym aktorstwem – w przypadku szeregu ról – uwzględniającym specyfikę ekranu. Zwłaszcza wyróżniają się kreacje wybitnych aktorek Griffitha – Lillian Gish (Elsie), później świetnej w „Złamanej lilii” i Mae Marsh (Flora), poruszającej w „Nietolerancji”.

David Wark Griffith (1875-1948) był jednym z największych reżyserów historii kina, również scenarzystą i aktorem. Debiutował w 1908 roku filmem „Przygody Dollie”. Zgodnie z ówczesną konwencją realizował filmy fabularne krótkometrażowe, a następnie półgodzinne. W 1914 powstała godzinna „Judyta z Betulii”. Największymi dziełami, wyróżniającymi się doświadczeniem artystycznym i rozmachem inscenizacyjnym, były „Narodziny narodu” (1915) i Nietolerancja (1916). Ten drugi film – wielka czterowątkowa epopeja – był w swym monumentalizmie doświadczeniem niezwykłym i stał się prawdziwą legendą światowej kinematografii. W latach późniejszych Griffith realizował głównie filmy kameralne utrzymane w konwencji melodramatu; najwybitniejsze z nich to „Złamana lilia” (1919) i „Męczennica miłości” (1921). Do kina epickiego jeszcze raz powrócił historyczną „Ameryką” (1924). Griffith był zarówno pionierem jak i ojcem kina artystycznego. Stosował wszystkie typy planów filmowych i ustawień kamery. Tym samym skodyfikował język filmu i uczynił montaż podstawą twórczej organizacji materiału filmowego. Stał się mistrzem klasycznej narracji w obrębie kina realistycznego, a jego dzieła odznaczały się płynnością i zróżnicowanym rytmem opowiadania. Stworzył szkołę dyskretnego i zrównoważonego aktorstwa filmowego. Przez 16 lat stanowił twórczy duet z wybitnym operatorem Billym Bitzerem, z którym wspólnie stworzył swe największe dzieła.
Jako reżyser podpisał ponad 500 filmów. Szczególnie aktywny w epoce kina niemego, uznany za jego kodyfikatora, po przełomie dźwiękowym nakręcił raptem kilka tytułów, niestety – bez sukcesu. Założyciel wraz z Ch. Chaplinem, M. Picford i D. Fairbanksem studia United Artists (1919), ale już w 1924 zrezygnował ze swoich udziałów. Laureat Oscara za całokształt twórczości (1935).
    
Zygmunt Machwitz
    
Lektury:

Michał Oleszczyk, David Wark Griffith - narodziny autora (w:) Mistrzowie kina amerykańskiego. Klasycy, red. Ł. Plesnar i R. Syska, Kraków 2006
„Film na Świecie” – D.W. Griffith, r. 1982, nr 3 (283);
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981,  s. 33-35;
M. Hendrykowski: 1905-1915, czyli D. W. Griffitth, (w:) Kino ma 100 lat. Dekada po dekadzie, pod redakcją J. Reka i E. Ostrowskiej, Łódź 1998, s. 31-45.

„Chciwość” (w Polsce rozpowszechniana pod tytułem „Złoto”) uznana została za główne dzieło Ericha von Stroheima oraz za utwór szczególnie ważny i zgoła prekursorski w dążeniu kina do pełnego realizmu. Artysta zdecydował się na bardzo dokładną adaptację powieści amerykańskiego naturalisty Franka Norrisa McTeague’a, wbrew panującym tendencjom całkowicie rezygnując z pracy w atelier. Film realizowano ściśle w miejscach, gdzie toczyła się akcja utworu. Zdjęcia kręcono w wynajętych mieszkaniach, które zapełniono używanymi sprzętami, na ulicach San Francisco, w okolicach miasta, w prawdziwej kopalni i w pustynnej Dolinie Śmierci. Stroheim pragnął stworzyć dramat całkowicie rozgrywający się w autentycznych realiach i sugerujący na ekranie pełną rzeczywistość. W rezultacie, po raz pierwszy w kinematografii fabularnej pokazano na taką skalę otoczenie człowieka.

Początek filmu, z nieomal dokumentalną wiarygodnością, przedstawia górniczą osadę i pracującego w kopalni młodego Maca. W miejscowości pojawia się wędrowny dentysta, u którego zaczyna pracować. Później bohater przenosi się do San Francisco i otwiera samodzielny gabinet dentystyczny. Tam przyjaźni się z niezwykle życzliwym Marcusem i poznaje śliczną Trinę. Wkrótce żeni się z dziewczyną, która w międzyczasie wygrywa 5 tys. dolarów na loterii. Wygrana stanowi  początek  nieszczęścia. W Trinie  rodzi  się  obsesyjna żądza posiadania pieniędzy i chorobliwe skąpstwo. Jednocześnie Marcusa ogarnia szaleńcza zazdrość nie tyle o Trinę, co posiadany przez nią „skarb”. Rozpada się małżeństwo i rozsypuje przyjaźń, cała trójka bohaterów ulega wewnętrznej destrukcji. Zbliża się nieuchronna tragedia...

Główną ideą dzieła – podobnie jak we wcześniejszych „Szalonych żonach” von Stroheima – jest myśl o niszczącej sile pieniądza prowadzącej do degrengolady. Jednak ma ono też głębszy wymiar egzystencjalny. Jest refleksją o pełnej sprzeczności naturze człowieka, o przekształceniach ludzkiej psychiki i upadku moralnym. Jednocześnie w planie społecznym zawiera uogólnione oskarżenie współczesnej cywilizacji o dominację kultu złota i żądzy posiadania, prowadzących ku zatracie ideałów i powszechnej dehumanizacji.

W „Chciwości” Stroheim znakomicie potwierdza swój talent w tworzeniu wyrazistych psychologicznych rysunków postaci. Dotyczy to całej trójki głównych bohaterów, ale szczególnie interesująca, zwłaszcza w psychicznej destrukcji, jest Trina w kreacji Zasu Pitts (znanej w kinie niemym z „wycinanych” w trakcie montażu epizodów, w których przyćmiewała pierwszoplanowe gwiazdy). Wspomniana sugestywność ról i ich życiowa prawda była w filmie Stroheima nie tylko wynikiem aktorskich możliwości, ale też niezwykle intensywnej pracy. Na przykład, końcowa sekwencja utworu rozgrywająca się na pustyni była realizowana przez 37 dni w morderczym upale, w którym reżyser doprowadzał aktorów do nieomal skrajnego wyczerpania.

W swym filmie artysta pokazuje zwykłych prawdziwych ludzi i ich wielkie dramaty, lecz jednocześnie nie stroni od ironii i sarkazmu. Rzeczywistość fotografuje i wiernie odtwarza, ale również epatuje brzydotą i obrazami materialnej destrukcji. Chętnie sięga po ostre i znaczące kontrasty (scena liryczna u wlotu do kanału, ślub w mieszkaniu i pogrzeb za oknem) i symbole (motywy złota, ptaków, kota). Świat postrzega intensywnie, stosując rewelacyjną w tamtym czasie inscenizację głębinową. Za sprawą świetnych operatorów (B. Reynolds, W. Daniels, B. Schoedsack) pozyskuje zdjęcia tyleż „przezroczyste”, odbijające realność, co stylizowane i komentujące (piękne „świetliste” portrety Triny, zwłaszcza w okresie niewinności). Tak więc Stroheim – wielki indywidualista kina – był w swym filmie zarówno ścisłym realistą, jak intrygującym kreacjonistą.

W przypadku „Chciwości”, podobnie jak to było z „Szalonymi żonami” i innymi filmami, powtórzył się dramatyczny spór z producentami. W Metro-Goldwyn-Mayer oczekiwano pozycji atrakcyjnej dla szerokiej publiczności; Stroheim pracował zaś nad dziełem epickim przedstawiającym powoli toczący się strumień życia. W rezultacie, artysta po 2 latach pracy – w tym 9 miesiącach zdjęć – przedstawił wielki film trwający 9 godzin. W końcu, po dokonanych skrótach, Stroheim zgodził się na film czterogodzinny. Jednak, wbrew jego woli, producenci zdecydowali się na drastyczne przemontowania i wprowadzili na ekrany wersję mającą 2 godziny i 20 minut projekcji. Dopiero w 1999 r. podjęto próbę rekonstrukcji filmu według oryginalnego scenopisu, włączając w postaci nieruchomych kadrów usunięte sceny oraz dwie paralelne historie w stosunku do wątku głównego – pary ulegającej straszliwej degrengoladzie i pary szczęśliwej żyjącej godnie. Wersja ta trwa 4 godziny i jest dostępna na nośnikach cyfrowych.

Erich von Stroheim (1885-1957) – wielki indywidualista dawnego kina, twórca bezkompromisowy dążący do maksymalnej prawdy świata przedstawionego i artystycznej precyzji. Znany ze sporów z producentami i dramatycznych losów jego przerabianych i skracanych filmów. Najbardziej znane dzieła to: „Szalone żony” (1922), „Chciwość” (1924), „Wesoła wdówka” (1925), „Marsz weselny” (1928) i „Królowa Kelly” (1929). Często występował jako aktor, korzystając z promocyjnego hasła „człowiek, którego lubicie nienawidzić”. Szczególnie głośne kreacje stworzył we własnych filmach: „Szalone żony”, „Marsz weselny”, a także w „Towarzyszach broni” (1937) J. Renoira i „Bulwar Zachodzącego Słońca” (1950)  B. Wildera.
     
Zygmunt Machwitz
     
Lektury:
A. Helman: Film faktów i film fikcji, Katowice 1977, s. 15-21;
J. Twardosz: Erich von Stroheim - czy perwersja? (w:) Mistrzowie kina amerykańskiego. Klasycy, red. Ł. Plesnar i R. Syska, Kraków 2006
R. Syska: Ameryka w kolorze złota. McTeague Norrisa i Chciwość von Stroheima (w:) Adaptacje literatury  amerykańskiej, red. Rafał Syska, Kraków 2011.
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 92-93;
„Kultura Filmowa” – Erich von Stroheim, r. 1970, nr 9 (145)