Robert Altman z filmu na film z przenikliwością opisywał Amerykę, analizował stosunki międzyludzkie w różnych zbiorowościach, ukazywał dążenia, ambicje i kondycję wewnętrzną mieszkańców swego kraju. Dążył do autentyzmu w obrazie bohaterów i przedstawianej rzeczywistości, stale burząc hollywoodzkie modele i uznane konwencje. Uważany był za krytyka tropiącego funkcjonowanie w życiu społecznym pozornych wzorców i zafałszowanych idei, a nawet za obrazoburcę i pamflecistę amerykańskich mitów. „Trzy kobiety” powstały w znakomitym dla jego rozwoju artystycznego okresie, przypadającym na lata 1974-1978.

Podobno u podstaw pomysłu na film było marzenie senne. Tak mówił o tym reżyser: „Sen ten był bardzo spójny. Ja sam również w nim grałem – kręciłem film zatytułowany „Trzy kobiety” z Shelley Duvall i Sissy Spacek. Sissy zawładnęła osobowością Shelley. Z tej inspiracji, po dodaniu trzeciej postaci kobiecej, powstał scenariusz a następnie film. Altman zbudował w nim realistyczną akcję, lecz wykreował też specyficzny, niepokojący nastrój z półsnu i półjawy, w miarę upływu czasu coraz bardziej narastający.

Oto mała miejscowość gdzieś w Kalifornii. Przybyła z Teksasu Pinky (Sissy Spacek) rozpoczyna pracę w szpitalu rehabilitacyjnym dla ludzi starych. Wprowadza ją do zajęć Millie (Shelley Duvall), z którą wkrótce zamieszkuje. Pinky poznaje położony blisko ich domu bar „Dodge City” o pseudo-westernowym wystroju oraz jego właścicieli – Edgara, byłego kaskadera z filmów telewizyjnych i jego żonę Willie (Janice Rule), realizującą się w malowaniu wielkich antropomorficznych postaci. Pinky, naiwna i zagubiona, wpatrzona jest w Millie, która w jej oczach jest ideałem młodej kobiety. Tymczasem Millie kreuje swą postać na wzór modeli lansowanych w obrębie kultury popularnej. Wkrótce znaczącą rolę w stosunkach pomiędzy bohaterkami zaczynają odgrywać Edgar i Willie, zaś pomiędzy Pinky i Millie narasta kryzys – aż do chwili, kiedy Pinky podejmuje próbę samobójczą. Po tym wydarzeniu i kilku innych tragicznych przeżyciach całkowicie i zaskakująco zmienia się psychika wszystkich trzech bohaterek.

Altman konstruuje ludzki mikrokosmos, z którego obserwacji wynikają istotne diagnozy społeczne i moralne. Młode kobiety oderwały się od tradycji i dawnego sposobu życia (Pinky i Millie uciekły z Teksasu, a Pinky w stanie amnezji nawet nie poznaje swoich rodziców), próbują teraz formować swą egzystencję według uproszczonych wzorów żurnalowych i serialowych (wieczna paplanina Millie o jej sukcesach i doskonałości), lecz w rezultacie są przeraźliwie samotne, głęboko niespełnione. Bohaterki są cząstką świata zapełnionego istotami wewnętrznie pustymi i wyobcowanymi. Wszyscy, zarówno pracownicy szpitala jak bywalcy „Dodge City” – żyją obok siebie, pomiędzy mechanicznie wykonywaną pracą i niezbyt wyszukaną rozrywką. Film, z nutą tragizmu ale i sarkazmu, opowiada o społeczności zanurzonej w jałowym bytowaniu (czego znakiem jest też otaczająca miasteczko pustynia), a pokazane na pierwszym planie kobiety jawią się ofiarami nowej spragmatyzowanej cywilizacji, opartej na egoizmie jednostek i powszechnym kulcie konsumpcji.

Szczególnie ostro traktuje twórca funkcjonujące w społecznym obiegu mity. Z pozoru fascynująca „wyzwolona kobieta” – Millie – jest w istocie żałosna i przegrana. „Superman” Edgar z jakoby westernową przeszłością, okazuje się bezmyślnym słabym frustratem. Wreszcie sięgające pionierskiej legendy „Dodge City” jawi się tandetną atrapą dla banalnych bywalców.

Jak wspomniano, „Trzy kobiety” utrzymane są w niezwykłej atmosferze wykreowanej przez oniryczno-symboliczną stylizację. Budują ją impresyjne zdjęcia, spowolniony rytm, wieloznaczność obrazu i zachowań postaci oraz powtarzające się pełne ukrytych znaczeń motywy (fantastyczne malowidła, zwielokrotnione odbicia w szybach, sny itp.). W ten sposób film niesie szereg dodatkowych znaczeń, wychodzących poza warstwę konstatacji społeczno-psychologicznych. Można go zatem odczytywać jako opowieść o różnych obliczach natury kobiecej, jej zmienności, przewrotności i tragiczności; można też traktować jak refleksję o ludzkim zagubieniu, ucieczkach od siebie i rzeczywistości, rozpaczy i szaleństwie budowy świata zastępczego; czy też jako rzecz o „wampiryzmie” i zmianach ról, grze z innymi ale też z życiem i śmiercią. Film jest pełen różnych sugestii i możliwości interpretacyjnych. Należy w twórczości Altmana do dzieł najbardziej złożonych, fascynujących niezwykłością wizji i niejednoznacznością wymowy.

Robert Altman (1925-2006) – reżyser, scenarzysta i producent. Po długiej praktyce telewizyjnej i filmowej światową sławę pozyskuje filmem „MASH” (1970, Złota Palma w Cannes). Szereg wybitnych dzieł tworzy w latach 1974-78, należą do nich: „Kalifornijski poker” (1974), „Nashville” (1975), „Buffalo Bill i Indianie” (1976, Złoty Niedźwiedź w Berlinie), „Trzy kobiety” (1977) i „Dzień weselny” (1978). Począwszy od „Nashville”, Altman stosował narrację polifoniczną ,wprowadzając na ekran nawet po kilkadziesiąt postaci. Na przełomie lat 70. i 80. przyjęta formuła wyczerpała się i reżyser wrócił do telewizji, w której zaczynał swoją karierę, jednak w latach 90. triumfalnie powrócił do wielkiego kina filmami: „Gracz” (1992), „Na skróty” (1993, Złoty Lew w Wenecji) czy „Gosford Park” (2001). Siedmiokrotnie nominowany do Oscara, w 1006 otrzymał nagrodę Akademii za całokształt twórczości.

Shelley Duvall (1949) – aktorka charakterystyczna odkryta przez Altmana i występująca w wielu jego filmach: „Złodzieje jak my” (1974), „Nashville” (1975) i „Popeye” (1980). Za kreację w „Trzech kobietach” (1977) otrzymała nagrodę w Cannes, ceniona również za role w „Lśnieniu” (1970) S. Kubricka i „Portrecie damy” (1996) J. Campion.

Sissy Spacek (1949) – aktorka wybitna i wszechstronna. Często występowała w rolach kobiet nieśmiałych i pełnych kompleksów. Najbardziej znana z filmów: „Carrie” (1976), „Trzy kobiety” (1977), „Córka górnika” (1980, Oscar), „Zaginiony” (1980), „Rzeka” (1984), „Zbrodnie serca” (1986, Złoty Glob), „Za drzwiami sypialni” (2001, Złoty Glob), „Służące” (2011). Spacek kilkakrotnie była nominowana do Oscara.

Zygmunt Machwitz

Lektury:
K. Prajzner: Robert Altman. Reguły gry, (w:) Kino amerykańskie. Twórcy, pod redakcją E. Durys i K. Klejsy, Kraków 2006, s. 133-174;
„Film na Świecie”, r. 1979, nr 4-5 (248-249), s. 144-202 (blok materiałów poświęconych R. Altmanowi);
„Film na Świecie”, r. 1978, nr 2-3 (234-235), s. 169-182 (wywiad z R. Altmanem);
J. Fuksiewicz: Kobiety same, „Kino”, r. 1977, nr 8 (140), s. 52-53;
„Filmowy Serwis Prasowy”, r. 1978, nr 6 (406), s. 15-18.